Bosna i Hercegovina - Historijska činjenica

BOSNA I HERCEGOVINA - HISTORIJSKA ČINJENICA 

Piše: prof. dr. Smail ČekićOvaj referat je u funkciji doprinosa obilježavanju 25. novembra - Dana državnosti Bosne i Hercegovine i, s tim u vezi, predstavljanja objektivnih naučnih saznanja o historiji Bosne i Hercegovine, koja, pored ostalog, potvrđuju da je Bosna i Hercegovina trajna politička, društvena i historijska kategorija.  U okviru navedene teme i dozvoljenog prostora izlažu se četiri krupna problema - društveno i naučno značajna, a to su: ZAVNOBIH i  njegov historijski značaj; Komunisti i pitanje nacionalnosti Bošnjaka; Obnova i eskalacija Velikosrpskog pokreta i Planiranje zločina i odbrana Bosne i Hercegovine. [*]

Krajem XX i početkom XXI stoljeća sve su prisutniji mnogobrojni i raznovrsni historijski falsifikati iz političkih i ideoloških razloga, kojima se iznose neistinite činjenice o događanjima i događajima u Bosni i Hercegovini kojima se oni tumače, bez oslonca na dokumentacionu i arhivsku građu i konstruišu političke istine primjerene aktuelnim okolnostima. Nažalost, na sceni je prisutna najbezočnija zloupotreba nauke od strane naučnika bez moralnog lika i odgovornosti, kao i od kvazi naučnika - istraživača. To je posebno svojstveno velikosrpskim intelektualcima i političarima, koji grade i formiraju osnove za ideologiju, politiku i praksu zločinâ.

Imajući u vidu laži, obmane i falsifikate velikosrpske intelektualne (svjetovne i duhovne) elite, potrebno je, radi ljudske, naučne i historijske istine i desetina, hiljada i stotina hiljada, te miliona žrtava na Balkanu u posljednja dva stoljeća, ukazati, pored ostalog, na dvije bitne činjenice:

- prvo, na srpski velikodržavni projekt, koji je, nažalost, stvarnost. Projekt je nacističkog i zločinačkog karaktera, jer, između ostalog, sadrži dva krupna međusobno povezana elementa: osvajanje tuđih teritorija (lebensraum), uključujući i Bosnu i Hercegovinu, i istrebljenje narodâ, odnosno genocid, zločin nad zločinima, uključujući i nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini (radi "konačnog rješenje muslimanskog pitanja"). Iako je u Drugom svjetskom ratu vojno poražen, kada je bio zvanični politički program četničkog pokreta Draže Mihailovića i Izbjegličke vlade u Londonu, koga su uporno podržavali Saveznici, srpski velikodržavni projekt je u drugoj polovini 80-tih godina XX stoljeća ponovo obnovljen i eskalirao osvajačkim ratovima i brojnim drugim zločinima protiv čovječnosti i međunarodnog prava, uključujući i genocidom nad Bošnjacima u Republici Bosni i Hercegovini, i 

- drugo, na svu složenost borbe za Bosnu, obnovu njene državnosti i odbranu njenog teritorijalnog integriteta, suvereniteta i nezavisnosti, posebno u Drugom svjetskom ratu i na kraju XX stoljeća.

1. ZAVNOBiH i njegov historijski značaj 

U velikom dijelu svoje dosadašnje historije Bosna i njeno stanovništvo, posebno Bošnjaci, bili su raspeti između krupnih ideoloških i političkih podjela na Balkanu i evropskom kontinentu. Preko teritorije Bosne prolazile su granice između Zapadnog i Istočnog rimskog carstva (između Rima i Bizanta), zatim istočnog i zapadnog hrišćanstva, kao i one što su razdvajale Veneciju, Austriju i Austro-Ugarsku monarhiju i Osmansko carstvo.

U srednjem vijeku protiv Bosne, koja kao država postoji najkasnije od sredine X stoljeća, i njene autohtone Crkve bosanske organizovani su brojni krstaški ratovi i osvajački pohodi. Bosna je kao ugledno kraljevstvo uspješno branila svoju državnu samostalnost sve do sredine XV stoljeća. Oslabljena tim ratovima i unutrašnjim sukobima, te pod sve jačim udarom Osmanlija, a bez ikakve pomoći od strane kršćanskog Zapada, koja je posebno očekivana poslije pokrštavanja kralja Stjepana Tomaša i krunisanja papskom krunom Stjepana Tomaševića, Bosna je 1463. konačno pala pod osmansku vlast.

Kao isturena osmanska provincija Bosna je služila kao polazište za dalja osmanska osvajanja prema srednjoj Evropi. Nakon poraza Osmanlija u Bečkom ratu (1683.-1699.), Bosna je postala granična osmanska provincija izložena stalnim napadima Austrije i Venecije. U tim ratovima, koji su trajali tokom čitavog XVIII stoljeća, Bosna je vlastitim snagama uspijevala da se odbrani, pri čemu je, pored ostalog, 1737. izvojevala ključnu pobjedu pod Banja Lukom.

U XIX i XX stoljeću oko Bosne se sukobljavaju Srbija (sa istoka) i Hrvatska (sa zapada), dok su Bošnjaci element preko čijih prava i interesa se namiruju težnje i interesi ta dva faktora. Historijski gledano, od kraja Osmanske vlasti 1878., pa sve do danas, Bosna je glavno poprište i žrtva suprotstavljenih srpskih i hrvatskih nacionalističkih i velikodržavnih interesa. Radi se o programima i zahtjevima srpskih i hrvatskih hegemonističkih aspiracija na Bosnu i Bošnjake, sa ciljem da se Bosna zauzme - inkorporira u Srbiju ili Hrvatsku, a Bošnjaci biološki i duhovno zatru - istrijebe.

Osvajačke aspiracije genocidnog karaktera zapadnih i istočnih susjeda prema Bosni prisutne su i odražavaju se i u djelima jednog broja srpskih i hrvatskih historičara i političara. Srpska i hrvatska nacionalistička historiografija i politika negira postojanje Bosne kao države i osporava postojanje Bošnjaka. Osporavajući Bošnjake, predstavnici takve historijske nauke i politike negiraju njihovu historiju, kulturu, jezik, vjeru, tradiciju, njihovo etničko porijeklo, njihov identitet i status posebnog naroda.

Na toj osnovi nacionalističkih ideologija i velikodržavnih projekata u dosadašnjoj historiji nad Bosnom i Bošnjacima izvršeni su brojni zločini, čija je kulminacija došla do izražaja u XX stoljeću. 

Raspadom i kapitulacijom monarhističke Jugoslavije aprila 1941, u teškim uslovima fašističke okupacije i komadanja Jugoslavije 1941, proglašena je (10. aprila) okupatorska tvorevina, tzv. Nezavisna Država Hrvatska, u čiji je sastav, po odluci fašističkih sila i volji hrvatskih fašista, uključena i Bosna i Hercegovina. Narodi i građani Bosne za takvo pravno-političko uređenje nisu ni pitani. Bošnjaci su time pretvoreni u objekt hrvatske politike. Komunistička partija Jugoslavije, na čelu sa Josipom Brozom, nije priznala kapitulaciju ni okupaciju Jugoslavije, odredila je političku platformu i ciljeve oslobodilačke borbe - oslobođenje zemlje od fašizma i nacionalno i socijalno oslobođenje svih naroda i narodnosti Jugoslavije, te pozvala i povela sve narode i narodnosti u Narodnooslobodilačku borbu. Takvi ciljevi su sadržavali istovremeno nacionalni i klasni karakter oslobodilačke borbe, usmjeren protiv okupatora i njegovih saradnika, što je omogućavalo pokretanje u borbu najširih masa naroda. Suštinu Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu najbolje je izrazio Tito: "Narodnooslobodilačka borba u Jugoslaviji ne bi bila tako uporna i tako uspješna da jugoslovenske narodne mase nisu u njoj vidjele, osim perspektive pobjede nad fašizmom, i prespektivu pobjede nad starim buržoaskim poretkom u Jugoslaviji, nad sistemom klasne eksploatacije i nacionalnog ugnjetavanja ... Narodnooslobodilačka borba bi bila samo fraza, pa čak i prevara kad ona ne bi, osim općejugoslovenskog smisla, imala i nacionalni smisao za svaki narod posebice, kad ne bi, osim oslobođenja Jugoslavije, značila u isto vrijeme i oslobođenje Hrvata, Slovenaca, Srba, Makedonaca, Arnauta, Muslimana, itd".

Uspostavljeni okupacioni režim rezultirao je opštim pogoršanjem prilika i uslova za život, a naročito teškim progonima i pogromima stanovništva. To i povlačenje glavnih okupacionih snaga iz Jugoslavije na Istočni front, te smanjenje gustine okupacije na evropski prosjek od 1 vojnika na 1 kvadratni kilometar okupirane teritorije, Komunistička partija Jugoslavije je iskoristila za dizanje antifašističkog ustanka. Izbjeglička vlada Kraljevine Jugoslavije se po potpisivanju kapitulacije sklonila pod zaštitu Velike Britanije, pri čemu se nije odazvala na poziv Antifašističke koalicije da u okupiranoj zemlji organizuje Pokret otpora, gdje je u hladovini (u Londonu) čekala slom Trojnog pakta, kako bi ponovo preuzela vlast u Jugoslaviji. Četnički pokret Draže Mihailovića se pridružio ostalim kolaboracionistima u borbi protiv Narodnooslobodilačkog pokreta,* vršeći genocid nad Bošnjacima i druge zločine nad borcima, pripadnicima i simpatizerima Narodnoslobodilačkog pokreta, kao i svim antifašistima.**

Ustaški kolaboracionistički režim više se oslanjao na nacistički Treći Rajh i po ugledu na njega zaveo opšti progon nehrvatskog stanovništva. Na udaru ustaškog genocida prvi su bili Srbi, Jevreji i Romi, čemu se već u julu oštro suprotstavila Islamska zajednica. Bile su to dobro poznate muslimanske rezolucije, koje su predstavljale jedinstvenu pojavu u Drugom svjetskom ratu.

Osnovni oblik ustanka bio je partizanski rat, koji je prerastao u opštenarodni Oslobodilački rat protiv okupatorâ i njihovih kolaboracionista. U 1942. godini formirana je Narodnooslobodilačka vojska sa prvim divizijama i korpusima u njenom sastavu, dok su presudne bitke  u 1943. godini definitivno učvrstile Narodnooslobodilački pokret, čija je Platforma bila zasnovana na dosljednom internacionalizmu.

U antifašističkom ratu u Jugoslaviji 1941.-1945,*** pored oslobodilačke borbe protiv okupatora i njihovih kolaboracionista za novu Jugoslaviju, vođena je i borba za Bosnu i Hercegovinu, kao samostalnu federalnu jedinicu (republiku). Bosna i Hercegovina je u toku tog rata "dala od sebe sve što je mogla dati ... Najviše je u Bosni porušeno sela, gradova; najviše je uništeno inventara seljaka; najviše je uništeno imovine našeg naroda u Bosni i Hercegovini; najviše je palo i žrtava na tlu Bosne i Hercegovine..." (Tito, novembar 1945.). U Bosni i Hercegovini su vođene sve, izuzev prve, okupatorsko-kvislinške ofanzive, kao i velike bitke, kao što su Neretva i Sutjeska, koje su predstavljale prekretnicu na jugoslovenskom ratištu.

Antifašizam u Jugoslaviji 1941.-1945. je svojom pobjedom ugradio civilizacijske temelje savremenog čovječanstva. U tom ratu Jugoslavija je, a posebno Bosna i Hercegovina, imala časno i istaknuto mjesto, dajući veliki doprinos antifašističkoj borbi i oslobođenju zemlje.

Bošnjaci su u Narodnooslobodilačkoj borbi ravnopravno s drugim narodima i snagama činili jedinstveni antifašistički blok, u kome su, odupirući se okupatorima i njihovim kolaboracionistima, uz veliko stradanje na genocidnoj osnovi, osigurali biološki opstanak (da nije bilo antifašističke borbe Bošnjaci ne bi opstali - Narodnooslobodilački pokret im je omogućio da prežive).

*

*               *

U Varcar Vakufu (Mrkonjić Gradu) je 25. novembra 1943, na Osnivačkoj skupštini izabrano Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) - najviše političko predstavništvo (antifašističkog) Narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni i Hercegovini.

ZAVNOBiH je radio u tri zasjedanja: 25.-26. novembra 1943. u Mrkonjić Gradu; 30. juna, 1. i 2. jula 1944. u Sanskom Mostu i 26.-28. aprila 1945. u Sarajevu. Njegove funkcije između zasjedanja obavljalo je Predsjedništvo, kao najviši izvršni organ vlasti u Bosni i Hercegovini.

Osnivanje ZAVNOBiH-a inicirano je Zaključkom Prvog zasjedanja AVNOJ-a, najvišeg predstavničkog političkog organa Narodnooslobodilačke borbe, održanog 26. i 27. novembra 1942. u Bihaću, da se formiraju nacionalna (zemaljska) antifašistička vijeća u Hrvatskoj, Sloveniji, Srbiji, Crnoj Gori, Makedoniji i Bosni i Hercegovini, a njegovo konstituiranje izgradnjom mreže narodnooslobodilačkih odbora, koja je do tog vremena prekrila više od 2/3 Bosne i Hercegovine.

Rezolucijom Osnivačke skupštine AVNOJ-a objavljeno je da je konstituisan AVNOJ, kao najviše predstavničko tijelo, kao izraz ostvarenog jedinstva u borbi za konačno oslobođenje i punu slobodu i ranopravnost. U Proglasu se govori i o "slobodnim nacionalnim jedinicama" u jugoslovenskoj državnoj zajednici, među kojima je izričito pomenuta Bosna i Hercegovina i tri naroda "Srbi, Hrvati i Muslimani".

Slobodna teritorija Bosne i Hercegovine iznosila je oko 30.000 km² i činila okosnicu centralne slobodne teritorije Jugoslavije (u vrijeme konstituisanja ZAVNOBIH-a i obnove državnosti Bosne i Hercegovine slobodna teritorija je, pored Bosne i Hercegovine, zahvatala i značajne dijelove Hrvatske, Crne Gore i Sandžaka), na kojoj je bazirana glavnina Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije sa Vrhovnim štabom i gotovo 300.000 boraca, grupisanih u 27 divizija i 9 korpusa (Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije i partizanski odredi Bosne i Hercegovine grupisani su u 2 korpusa, 6 divizija, 23 brigade, 25 odreda i nekoliko samostalnih bataljona). Slobodnu teritoriju Bosne i Hercegovine su obezbjeđivale i vojne oblasti 3. i 5. korpusa, te 29. divizijska vojna oblast sa 15 vojnih područja i pedesetak komandi mjesta (sve sa zaštitnicama, skladištima, bolnicama i partizanskim stražama).

ZAVNOBiH i njegova djelatnost od 1943. do aprila 1945. je najznačajniji događaj u historiji Bosne i Hercegovine. Svojom Rezolucijom na Osnivačkoj skupštini i Proglasom narodima Bosne i Hercegovine u noći 25./26. novembra 1943. ZAVNOBiH je nakon 480 godina obnovio državnost Bosne i Hercegovine, potvrdio njen historijsko-politički i državno-pravni individualitet i formirao federalnu Bosnu i Hercegovinu (praktično državu), što je najznačajnija tekovina antifašističkog rata. To je historijski datum - Dan državnosti Bosne i Hercegovine.

Ne želeći povratak na staro i stojeći čvrsto na platformi Narodnooslobodilačkog pokreta, Rezolucija ZAVNOBiH-a osudila je Izbjegličku vladu Kraljevine Jugoslavije zbog saradnje sa okupatorima,* narodi Bosne i Hercegovine odrekli su svako pravo toj vladi i Kralju da ih predstavlja, te zatražila od Saveznika** da i njoj i Kralju otkažu svaku podršku i, u vezi sa tim, izrazili želju za preuređenjem Jugoslavije u zajednicu ravnopravnih naroda i narodnosti i stvaranje nove demokratske federativne Jugoslavije, u kojoj će svim njenim narodima biti zajamčena puna ravnopravnost, posebno da oslobođena Bosna i Hercegovina bude slobodna i zbratimljena u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost Srba, Muslimana/Bošnjaka i Hrvata. Tom prilikom je konstatirano da narodi Bosne i Hercegovine "hoće da njihova zemlja, koja nije ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska, nego i srpska, i muslimanska, i hrvatska, bude slobodna i zbratimljena Bosna i Hercegovina u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost svih Srba i Muslimana i Hrvata", te da će narodi Bosne i Hercegovine ravnopravno sa ostalim narodima učestvovati u izgradnji narodne demokratske federativne Jugoslavije.

Borba za Bosnu i Hercegovinu kao samostalnu federalnu jedinicu (republiku) u Drugom svjetskom ratu je vođena u teškim uslovima okupacije i kolaboracije, genocida, narodnooslobodilačke borbe i oslobađanja zemlje. Nastanak federalne Bosne i Hercegovine, u sastavu jugoslavenske državne zajednice, bio je praćen kontroverznim odnosom u samom rukovodstvu Narodnooslobodilačkog pokreta. Naime, kod "nekih rukovodećih drugova" nije bilo jasnog stava o tom pitanju. Više članova Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije (CK KPJ) je bilo na stanovištu da Bosna i Hercegovina ima status autonomne pokrajine, a ne status ravnopravne federalne jedinice, pri čemu se, prije svega, mislilo na "autonomiju uz Republiku Srbiju". Taj stav, čiji su nosioci bili Moša Pijade, Milovan Đilas i Sreten Žujović,  se temeljio isključivo na nacionalnom principu ("koliko naroda - toliko federalnih jedinica"), što je u suštini značilo nepriznavanje jednog naroda, tj. Bošnjaka, i bio je u suprotnosti sa zvaničnom praksom Narodnooslobodilačke borbe u Bosni i Hercegovini i Sandžaku.

O broju federalnih jedinica je u toku priprema zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu vođena rasprava i u CK KPJ. U prvom nacrtu Odluke, koju je predložio Milovan Đilas, zasnovanom na sovjetskom modelu: pet nacionalnih republika za pet jugoslovenskih naroda (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci), bilo je, nasuprot zvaničnoj praksi Narodnooslobodilačke borbe u Bosni i Hercegovini i Sandžaku, predviđeno pet federalnih jedinica, pri čemu se za Bosnu i Hercegovinu predviđao status autonomne pokrajine u sastavu jedne od dvije najjače republike. Pošto nije postignuta saglasnost kome će pripasti - Srbiji ili Hrvatskoj predloženo je da Bosna i Herecegovina bude neposredno vezana za savezne ustanove.

U Pokrajinskom komitetu Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu vođene su žive diskusije oko budućeg državnog položaja Bosne i Hercegovine. Priključenje Bosne i Hercegovine federalnoj jedinici Srbiji ili Hrvatskoj nije moglo doći u obzir kao konačno rješenje. Koncepcija da Bosna i Hercegovina kao autonomna jedinica bude direktno povezana sa saveznim ustanovama jugoslovenske federacije, sa nešto manjim pravom od federalnih jedinica, također, nije prihvaćena. Argumenti Pokrajinskog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu da Bosna i Hercegovina bude konstuituirana kao zasebna jedinica ravnopravna sa ostalim federalnim jedinicama nisu prihvaćeni od svih članova CK KPJ koji su učestvovali u raspravi.

Uoči konstituirajućeg zasjedanja ZAVNOBiH-a vođeni su iscrpni i dugi razgovori oko budućeg državnog statusa Bosne i Hercegovine između predstavnika Pokrajinskog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu, Rodoljuba Čolakovića i Avde Hume, sa Milovanom Đilasom, Sretenom Žujovićem i Mošom Pijade, članovima CK KPJ. Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu je jednoglasno i odlučno zastupao stav da Bosna i Hercegovina može imati samo status ravnopravne federalne jedinice u federativnoj Jugoslaviji. Moša Pijade, Milovan Đilas i Sreten Žujović su smatrali da Bosna i Hercegovina treba biti autonomna pokrajina, a ne federalna jedinica.

Sa koncepcijom Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice u federativnoj Jugoslaviji, po kazivanju Avde Hume, krenuo je prvih dana novembra 1943. dio Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu (Rodoljub Čolaković, Avdo Humo) sa više uglednih građanskih političara iz istočne Bosne za Jajce, gdje su se nalazili Vrhovni štab i CK KPJ. Kad su stigli u Jajce, dobili su nacrt jedne odluke kojom je trebalo Bosnu i Hercegovinu konstituisati kao autonomnu pokrajinu neposredno vezanu za jugoslovensku federaciju. Taj nacrt odluke direktno je bio u suprotnosti sa koncepcijom PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i političkom platformom oslobodilačke borbe, te je zbog toga vođena diskusija sa pojedinim članovima CK (Mošom Pijade, Sretenom Žujovićem, Milovanom Đilasom i Edvardom Kardeljom). Članovi CK KPJ, osim Kardelja, koji se složio sa Čolakovićem i Humom, zastupali su mišljenje da Bosna i Hercegovina ne može biti republika, "jer ne postoji bosansko-hercegovačka nacija i da je republika nacionalna kategorija. Osim toga, oni su sumnjali u definiciju o Muslimanima kao naciji, ne vjerujući čak da bi se, u socijalizmu Muslimani mogli razviti kao nacija ...".

Olga Humo (supruga Avde Hume) je krajem 2001. napisala kako je, u pripremama Drugog zasjedanja AVNOJ-a, kucajući materijale, bila upoznata sa događajima vezanim za njegovo održavanje, navodeći kako je Avdo Humo "sa Rodoljubom Čolakovićem došao iz istočne Bosne na zasedanje AVNOJ-a. Prvi razgovor u vezi sa zasedanjem njih dvojica su imala sa Mošom Pijade koji je pripremao predloge i materijale. U vezi sa statusom Bosne postojala su dva predloga. Prvo je bio da se Bosna i Hercegovina podeli između Srbije i Hrvatske, s tim što je Đilas tražio da istočna Hercegovina pripadne Crnoj Gori. Drugi predlog, koji je branio Moša Pijade, bio je da BiH dobije status autonomne oblasti. U vezi sa ovim predlogom ostalo je otvoreno pitanje kome bi ova autonomna oblast pripala, Srbiji ili Hrvatskoj. Srbi su hteli da ona pripadne njima, a Hrvati, opet, branili su stav da treba da pripadne njima, s obzirom na okolnost da se za Srbiju već predviđaju dve autonomne oblasti".

Navedene prijedloge o budućem uređenju Bosne i Hercegovine delegacija PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu je odbila. I pored toga što je E. Kardelj prihvatio stanovište PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Pijade, Žujović i Đilas su i dalje zastupali svoje stavove. Zbog toga je rukovodstvo PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu otišlo kod Tita, što im je sugerisao i Kardelj, i iznijeli mu svoje nezadovoljstvo, neslaganje i argumente. Razgovor sa Titom trajao je četiri sata. Tom je prilikom Avdo Humo opširno govorio o etničkim i historijskim razlozima u prilog Bosne i Hercegovine kao republike, pri čemu ga je Rodoljub Čolaković podržavao.

Tito je tada "presudio" - prihvatio je koncepciju PK KPJ za BiH o Bosni i Hercegovini kao ravnopravnoj federalnoj jedinici i rekao: "Bosna i Hercegovina mora biti ravnopravna republika najmanje onoliko koliko su to Srbija i Hrvatska. I drugo, Muslimani moraju biti apsolutno ravnopravan narod, u mjeri koliko su to Srbi i Hrvati u Bosni i Hercegovini".

Tito se, u pogledu državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine, za razliku od "nekih rukovodećih drugova", nikada nije dvoumio. To je potvrdio i prilikom posjete Bosni i Hercegovini u novembru 1979, kada je pored ostalog rekao : "Bosna i Hercegovina ne može pripadati ni ovom ni onom, već narodima koji je od davnina nastanjuju. Uostalom, to njima nije niko poklonio, već su to sami izborili u narodnooslobodilačkoj borbi u kojoj su masovno učestvovali. Bilo je to jedino moguće i srećno rješenje, ne samo za narode Bosne i Hercegovine, već i za našu zajednicu u cjelini. U prošlosti je Bosna i Hercegovina uvijek bila kamen spoticanja. Sa našom narodnooslobodilačkom borbom ona se toga otarasila".

Republičkim statusom Bosne i Hercegovine trebalo je, pored ostalog, spriječiti njenu podjelu, a nju učiniti "minijaturnim modelom jugoslovenske integracije". U pojedinim krugovima u Srbiji je zbog uređenja federalne Jugoslavije i nove formule međunacionalnih odnosa postojalo određeno nezadovoljstvo. Zbog toga je Blagoje Nešković, predsjednik Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Srbije, u novembru 1944, nepunu sedmicu dana po potpisivanju Sporazuma Tito-Šubašić o formiranju jedinstvene vlade Demokratske Federativne Jugoslavije (1. novembra 1944.), na Velikoj antifašističkoj narodno-oslobodilačkoj skupštini Srbije, reagirao: "Zar zato što ima Srba u Bosni, Hercegovini i Hrvatskoj i šaroliko izmešanih sa Hrvatima i muslimanima, treba sve Hrvate i muslimane posrbiti? Da li je to stvar Srba iz Srbije da nameću Srbima u Bosni Hercegovini i Hrvatskoj razjedinjenje sa Hrvatima i muslimanima, kad je njihova zajednica životno povezana kao što su povezane i njihove kuće na istom zemljištu, kada su oni sami, u toku ove trogodišnje borbe, iskovali bratstvo i jedinstvo". Neke primjedbe su se čule i u Hrvatskoj. Na skupštini ZAVNO Sandžaka u martu 1945. donijeta je, pod pritiskom viših organa, odluka o raspuštanju ZAVNO Sandžaka i podjeli teritorije Sandžaka između federalnih jedinica Srbije i Crne Gore. Na tom skupu je, prema zapisniku, istaknuto kako u Jugoslaviji postoje četiri naroda: Srbi, Hrvati, Slovenci i Makedonci, sa četiri federalne jedinice, a da su "iz specijalnih razloga" stvorene, još dvije federalne jedinice: Bosna i Hercegovina i Crna Gora.

Na Drugom zasjedanju 1. jula 1944. ZAVNOBiH je usvojio Deklaraciju o pravima građana Bosne i Hercegovine, koja spada u red dokumenata najvećeg dometa ove vrste u svijetu. Deklaracija iz Sanskog Mosta, čak je tri godine predhodila Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, a bila je na njenom nivou. Odluke i drugi dokumenti usvojeni na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a imali su dalekosežniji značaj za izgradnju državnosti Bosne i Hercegovine i za daljnju izgradnju narodne vlasti. ZAVNOBiH je konstituisan u najviše zakonodavno izvršno predstavničko tijelo, u najviši organ državne vlasti, kao jedini predstavnik narodnog suvereniteta. Odlučeno je da Predsjedništvo ZAVNOBiH-a obavlja i izvršne funkcije. Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a proglasilo je Bosnu i Hercegovinu federalnom jedinicom u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji. Organi ZAVNOBiH-a postali su nosioci bosansko-hercegovačke državnosti.

Izgradnja bosansko-hercegovačke državnosti, intenzivirana naročito poslije Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a, početkom 1945. je ulazila u višu fazu organizacije. Do ubrzanog rada na dogradnji Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice u sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije naročito je došlo poslije oslobođenja Sarajeva, 6. aprila 1945, gdje je bilo sjedište Predsjedništva ZAVNOBiH-a i drugih državnih organa federalne Bosne i Hercegovine. Na Trećem, Sarajevskom zasjedanju, ZAVNOBiH je prerastao u Narodnu skupštinu federalne Bosne i Hercegovine, kao najviši zakonodavni i predstavnički organ naroda Bosne i Hercegovine, i formirao Vladu Bosne i Hercegovine, kao najviši izvršni i naredbodavni organ vlasti. Formiranjem Narodne skupštine Bosne i Hercegovine i Vlade Bosne i Hercegovine, te proglašenjem narodnih odbora, kao teritorijalnih organa vlasti, federalna Bosna i Hercegovina je dobila svoju potpunu organizaciju potrebnu za mirnodopske uslove života.

U Bosni i Hercegovini je u toku antifašističke borbe došlo do bitne promjene u političkim odnosima. Antifašistička borba protiv okupatorâ i njihovih kolaboracionista mogla je računati na uspjeh samo pod uslovom da su svi stanovnici Bosne i Hercegovine i svi narodi koji u njoj žive bili uvjereni da će im ona donijeti ravnopravnost i slobodu. To je bio odlučujući faktor koji je politički život i mišljenje u Bosni orijentirao ka zajedničkim, a ne parcijalnim političkim ciljevima. Iz te činjenice proizašao je stav da Bosna i njeni stanovnici, svi narodi koji u njoj žive mogu biti slobodni i ravnopravni samo pod uslovom da i Bosna bude jednaka i ravnopravna ostalim državama koje su nasta(ja)le iz Narodnooslobodilačke borbe. Tako je došlo do dominacije stava da je borba protiv fašizma i borba za ravnopravnost građana i naroda koji žive na teritoriji Bosne i Hercegovine moguća i efikasna samo pod uslovom da bude obnovljena bosanska država i da svi njeni narodi budu ravnopravni. Ta politička platforma imala je apsolutnu i neupitnu podrškku svih antifašističkih snaga u Bosni i Hercegovini i predstavnika svih njenih naroda koji su 25. novembra 1943. donijeli čuvenu Rezoluciju ZAVNOBIH-a, kojom je obnovljena državnost Bosne i Hercegovine, kao zajednička država Srba, Hrvata i Muslimana (Bošnjaka).

Rezolucija ZAVNOBIH-a i nastanak Republike Bosne i Hercegovine predstavlja ključni datum novije historije Bosne i Hercegovine i osnovu koja omogućava postizanje i potpune samostalnosti Bosne i Hercegovine. ZAVNOBIH je dokaz da je u Bosni i Hercegovini, ne samo moguć, nego i logičan zajednički život njenih naroda, da njihova zajednička država može da funkcionira za dobro svih i da dâ velike rezultate. Stoga je ZAVNOBIH od 1943. najznačajniji datum naše historije, datum koji potvrđuju milenijsko historijsko postojanje Bosne i pruža model po kojem se jedino Bosna i Hercegovina može razvijati, a njenim narodima omogućiti punu ravnopravnost i slobodu. Nezavnisnost Bosne i Hercegovine (1992.) je samo logični slijed i rezultat onoga što je cijela historija Bosne i Hercegovine iskazala i za što je ZAVNOBIH ostavio bitne političke i ustavno-pravne pretpostavke. Tekovine Narodnooslobodilačkog pokreta i antifašističke borbe u Drugom svjetskom ratu bile su značajan temelj odbrambenog rata 1992.-1995. protiv fašizma, a za očuvanje Bosne i Hercegovine.

2. Komunisti i pitanje nacionalnosti Bošnjaka

Jugoslovenski komunistički pokret prema Bošnjacima nikada nije uspio artikulisati jasne, opće prihvatljive i poštujuće stavove. Različiti stavovi, rezerve, nedoslijednost, negiranje, "nacionaliziranje", nepovjerenja i drugačija gledanja u odnosu na zauzimane stavove u visokim partijskim (KPJ/SKJ) tijelima uvijek su bili pristuni, pa i onda kada su  (sedamdesetih godina XX stoljeća) Bošnjaci pod nazivom Muslimani i zvanično "priznati" kao nacija.

Ideološka krajnost i nacionalistički stavovi pojedinih vodećih jugoslovenskih komunista, kao i stalno prisutne predrasude prema Bošnjacima i islamu, bili su, uz srpsko i hrvatsko (ne)razumijevanje, osporavanje (bosanske državnosti i bošnjačke nacionalnosti) i prisvajanje Bosne i Hercegovine, otežavajući faktor za pravilno razumijevanje nacionalnog pitanja Bošnjaka.

Komunistički pokret u monarhističkoj Jugoslaviji, oličen u Komunističkoj partiji Jugoslavije, nije imao jasno izgrađen stav prema nacionalnom pitanju Muslimana/Bošnjaka. On je u tom pitanju bio krajnje podvojen, s prevagom snaga koje Bošnjacima nisu priznavale položaj nacije, već vjerske grupe, "koja je tek trebalo da se nacionalno opredijeli u srpskom i hrvatskom pravcu, a ne kao treća nacionalna grupa u Bosni i Hercegovini". Komunisti nisu, "ni vremenski, ni taktički, ni strategijski" zahvatili bošnjačko nacionalno pitanje, analogno srpskom, hrvatskom, makedonskom i slovenačkom. S tim u vezi, oni su smatrali da Bošnjaci, kao "neopredijeljeni", tj. "bez nacionalne svijesti", treba da postanu ili Srbi ili Hrvati ili, pak, i Srbi i Hrvati. Ni na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ (1940.), prilikom rasprave o nacionalnom pitanju, nije iznesen usaglašen stav prema Bošnjacima. Tada je KPJ ocijenila da je najveći broj Bošnjaka "uglavnom opredijeljen konfesionalno, a ne nacionalno", na čemu su posebno ustrajavali partijski funkcioneri Srbi i Crnogorci, posebno Milovan Đilas, koji je zastupao tezu da Muslimani nisu formirana nacija, već su ili Srbi ili Hrvati.

Bošnjačka komunistička inteligencija je jedina unutar bošnjačkog naroda i cjeline komunističkog pokreta uoči Drugog svjetskog rata dosegla svijest o nacionaloj samobitnosti Bošnjaka i državotvornoj posebnosti Bosne i Hercegovine. I komunistički pokret je tada akcentirao bosansku samobitnost i postojanje vlastite teritorijalno-političke jedinice Bosne, odnosno posebnog teritorijalnog i historijskog individualiteta Bosne i Hercegovine.

Komunistički pokret se na početku oružanog ustanka protiv okupatora i njihovih kolaboracionista (1941.) u većini svojih proglasa narodima i građanima Bosne i Hercegovine, pored Srba i Hrvata, obraćao i Bošnjacima kao Muslimanima (sa velikim slovom M) kao posebnom narodu. U toku Narodooslobodilačkog pokreta i antifašističke borbe komunisti su zastupali stav koji se ogledao u tome da su Muslimani/Bošnjaci ravnopravno s drugim narodima i snagama činili jedinstveni antifašistički blok, što se ogledalo i u formiranju muslimanskih jedinica Narodnooslobodilačkog pokreta (muslimanske brigade, bataljoni i odredi).

"Muslimansko pitanje" je pred Narodnooslobodilački rat i socijalističku revoluciju ozbiljnije razmatrano usljed mogućeg i poželjnog savezništva koje će omasoviti i ojačati antifašistički blok, a ne usljed poželjnosti nacionalnog preobražaja Bošnjaka u revoluciji, kako je to bilo s drugim narodima. Međutim, do nekog bitnog i radikalnog zaokreta u teorijskom gledanju na nacionalnost Bošnjaka od komunista u Drugom svjetskom ratu nije došlo.

U temeljnim dokumentima Drugog zasjedanja AVNOJ-a, održanog u Jajcu 29. i 30. novembra 1943, gdje je, pored ostalog, AVNOJ konstituisan u vrhovno zakonodavstvo i izvršno predstavničko tijelo Jugoslavije i formiran izvršni organ AVNOJ-a - Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), za čijeg je predsjednika imenovan Josip Broz Tito, nažalost, Muslimani/Bošnjaci kao narod nisu pomenuti. Odlukom o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu odlučeno je da se Jugoslavija izgradi na federativnom principu, "koji će osigurati punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine".

Za izgradnju Jugoslavije na federativnom principu uzeta su dva različita kriterija na osnovu kojih su formirane federalne jedinice. Pet federalnih jedinica (Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija i Crna Gora) svoj status unutar Demokratske Federativne Jugoslavije stekle su na osnovu nacionalnog kriterija. Svakom od pet službeno priznatih naroda (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci) pripala je (njegova) federalna nacionalno-politička zajednica, odnosno republika preovlađujućeg naroda.

Šesta federalna jedinica - Bosna i Hercegovina svoj federalni status nije stekla na osnovu nacionalnog kriterija, već kao historijska zajednica (sa historijskim i državno-pravnim kontinuitetom, tj. teritorijalno-političkom tradicijom), odnosno republika sa dva službeno priznata naroda (Srbi i Hrvati). Tako je Bosna i Hercegovina zasnovana na nacionalnoj ravnopravnosti Srba i Hrvata. Na taj je način stav koga su zagovarali Moša Pijade, Milovan Đilas i Sreten Žujović, ipak, došao do izražaja u tekstu odluke o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu.

Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a Muslimani/Bošnjaci nisu službeno priznati kao poseban politički narod, kao što je to bio slučaj sa Srbima, Hrvatima, Slovencima, Makedoncima i Crnogorcima. Tako su Odlukom o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu iz buduće Jugoslavije isključeni Muslimani/Bošnjaci, odnosno treći narod po broju, ignorišući konkretnu praksu u Bosni i Hercegovini i temeljni dokument ZAVNOBiH-a, te činjenicu da predstavlja bitan faktor u dvije već zacrtane pokrajine (Bosnu i Hercegovinu i Sandžak), te da su u 1941. godini za te pokrajine formirani Glavni štabovi narodnooslobodilačkih odreda; kao i da je shodno odluci Osnivačke skupštine AVNOJ-a u Bihaću - bio zakazan izbor najviših političko-predstavničkih tijela tih pokrajina, odnosno zemaljskih antifašističkih vijeća.

Jasnu i kategoričku Rezoluciju ZAVNOBiH-a, od 25. novembra 1943, o Bosni i Hercegovini, "zbratimljenoj zemlji", "u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost svih Srba i Muslimana i Hrvata", AVNOJ u Jajcu, bez objašnjenja, nije prihvatio. Očigledno je riječ o znatnoj suprotstavljenosti između odluka bosanske i jugoslovenske ratne skupštine. Naime, ZAVNOBiH i AVNOJ su protivurječni u vezi sa Bošnjacima. Politički status naroda, pod nazivom Musliman, koji je Bošnjacima priznat na ZAVNOBIH-u, uskraćen je na AVNOJ-u. Bosni i Hercegovini kompromisno je priznat položaj ravnopravne republike, ali Bošnjacima nije priznat politički status naroda, pri čemu su se oni u daljem društvenom razvitku trebali "opredijeliti" između Srba i Hrvata.

Isključivost i prevaga nacionalnog u odnosu na historijsko-političko kriterij, kakav je stav zauzet prilikom uspostavljana komunističke federativne Jugoslavije, dovodili su u pitanje ravnopravni federalni status Bosne i Hercegovine i ostavljale prostor za mogućnosti njene podjele između Srba i Hrvata, odnosno Srbije i Hrvatske.

Neuzimanje u obzir Rezolucije ZAVNOBiH-a, od 25. novembra 1943, kao i ZAVNO Sandžaka od 20. novembra 1943, dovelo je u pitanje vjerodostojnost Platfome narodnooslobodilačkog pokreta. Nečastan postupak kojim je onemogućeno prisustvo delegacije ZAVNOS-a na Drugom zasjedanju AVNOJ-a to, također, potvrđuje.

Glavni unutrašnji protivnik Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta u Drugom svjetskom ratu bio je Srpski kulturni klub i četnički Ravnogorski pokret Draže Mihailovića. Rukovodeći ljudi Srpskog kulturnog kluba su u toku borbe za međunarodno priznanje Demokratske Federative Jugoslavije bili vrlo angažirani da se to priznanje uslovi izmjenom Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta. Dr Slobodan Jovanović i Dr Živko Topalović su to radili okupljanjem reakcionarne emigracije, a Dr Vasa Čubrilović, kao "Srbo-hrvat" i "slovenofil, bez stranačkog opredjeljenja" u okviru Jedinstvenog narodno-oslobodilačkog fronta Srbije. Time je Narodnooslobodilačkom pokretu, pored borbe protiv okupatora i njihovih kolaboracionista, uključujući i četnike, nametnut značajan element konfrontacije sa Izbjegličkom vladom u inostranstvu, a preko toga i zainteresiranim silama Antifašističke koalicije.

Narodnooslobodilački pokret se u periodu borbe za međunarodno priznanje Demokratske Federativne Jugoslavije suočio sa stavovima, ideologijom i platformom Srpskog kulturnog kluba i četničkog Ravnogorskog pokreta Draže Mihailovića i konačno bio prisiljen na, od međunarodne zajednice uslovljene kompromise, objedinjavanje "Kraljevskog i Narodnooslobodilačkog pokreta". Time je Platforma Narodnooslobodilačkog pokreta značajno okrnjena.

Odluka Predsjedništva AVNOJ-a od 21. novembra 1944, donesena na sjednici u Beogradu, je bila u suprotnosti sa Odlukom AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu od 29. novembra 1943, kojom je izričito naznačeno da će se "nacionalnim manjinama obezbijediti sva nacionalna prava". Time je, pod pritiskom Saveznika, napravljen izuzetak i to kardinalan, što je usvojenu i godinama sprovođenu Platformu Narodnooslobodilačkog pokreta teško kompromitovalo.

Narodnooslobodilački pokret, odnosno Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije i lično Josip Broz Tito bili su pod snažnim pritiskom i ucjenom priznavanja tekovina četverogodišnje narodnooslobodilačke borbe zbog nepriznavanja Izbjegličke vlade, koja je putem svoje Vojske (četnika) u Otadžbini sarađivala sa okupatorima i izvršila brojne zločine, uključujući i genocid nad Bošnjacima.

Poslije Moskovske konferencije i "fifti-fifti" dogovora Čerčila i Staljina, a zatim sovjetske vojne prevage na Balkanu, nije bilo u pitanju samo prihvatanje Izbjegličke vlade kao partnera u jedinstvenoj vladi Demokratske Federative Jugoslavije, nego i ozbiljno kršenje jasno formulisane Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta u pogledu preuređenja zemlje u zajednicu istinski ravnopravnih naroda i narodnosti. Spriječen je povratak na predratnu velikosrpsku hegemoniju, odbranjeno je na Drugom zasjedanju u Jajcu utvrđeno federativno uređenje zemlje, ali je izostalo 1941, strukturom rukovođenja i komandovanja oružanim ustankom, zacrtano formiranje svih 9 federalnih jedinica (Srbija, Hrvatska, Slovenija, Crna Gora, Makedonija, Bosna i Hercegovina, Sandžak, Kosovo i Vojvodina).

U posljednjoj godini rata pod pritiskom velikih sila Antifašističke koalicije Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije je morao priznati izvjestan legitimitet Izbjegličkoj vladi Jugoslavije i sa njom, bar u početku, podijeliti vlast, što se 1944.-1945, između ostalog, ogledalo u formiranju "Jedinstvene vlade DFJ", čime su u Narodnooslobodilački pokret i organe nove države infiltrirani velikosrpski stavovi i interesi koje je ta vlada zastupala. To je dovelo do značajnog nacionalnog debalansa u strukturama vlasti, pa i u Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije, koja je 1. marta 1945. preimenovana u Jugoslavensku armiju.

Ova činjenica je krajem 1944. i u 1945. godini, pod uticajem srpskih nacionalista u komunističkim redovima, uslovila niz poteza nespojivih sa osnovnim ciljevima Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta, kao što su: - uvođenje vojne uprave u Vojvodini i na Kosovu; - ukidanje federanog statusa Sandžaka i njegovog Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja, te njegovu podjelu između Srbije i Crne Gore, čime su Bošnjaci Sandžaka prevareni i izigrani, a Srbija se teritorijalno proširila, čime je srpski narod dobio svoju državu kakvu po veličini nije imao još od Dušanovog (srednjevjekovnog) carstva;  - protjerivanje blizu pola miliona Njemaca i na njihovo mjesto u Vojvodini, naseljavanje, uglavnom Srba; - neki srpski političari su tada predlagali i ukidanje Federacije, a Makedonija se jedva oduprla priključenju Srbiji - zbog zahtjeva jedinstva Moravsko-Vardarske doline; - Bošnjacima je osporena nacionalna posebnost, a pobjedom na novembarskim izborima napušten je i višepartijski sistem.

Politička osnovica prvih izbora u novoj jugoslovenskoj državi (septembra 1945.) nije priznala nacionalnu posebnost Bošnjaka. Na zasjedanju Ustavotvorne skupštine FNRJ (29. novembar 1945.- 1. februara 1946.) vođena je rasprava o zahtjevima narodnih zastupnika da se Bošnjacima politički uvaži status nacije i da se ta nacionalnost pod imenom Bošnjak obilježi posebnom buktinjom (šestom) u grbu savezne države[†], kojom bi se pokazalo da su i Bošnjaci ravnopravni subjekt sa ostalim narodima. Šestu buktinju je trebalo unijeti i kao simbol šeste federalne jedinice. Nažalost, zahtjevi za uvažavanje nacionalnosti Bošnjaka i pojačavanje državnosti Bosne i Hercegovine nisu prihvaćeni (tim zahtjevima su se oštro suprotstavili Milovan Đilas i Moša Pijade).

U prvom ustavu FNRJ (1946.) komunisti nisu Bošnjacima kao narodu priznali nacionalnu posebnost. Bošnjaci su ostali neuvaženi, nepriznati i svedeni na vjersku grupu, koja je pod usmjeravajućom palicom velikosrpske i velikohrvatske ideologije, politike i prakse trebalo da se "opredijeli" između jednih i/ili drugih.

Bosna i Hercegovina je bila šesta jugoslovenska republika u  zajedničkoj federativnoj državi, u kojoj je živjelo pet jugoslovenskih naroda. Ta činjenica da je pet naroda živjelo u šest republika jasno svjedoči da Bošnjaci u političkom smislu nisu bili ravnopravno postavljeni s ostalim narodima jugoslovenske socijalističke Federacije.

Iako su komunisti, s Titom na čelu, Bosni i Hercegovini vratili i utvrdili državnost, Bošnjacima nisu uvažena nacionalno-politička prava. Sve do šezdesetih, odnosno sedamdesetih godina XX stoljeća, komunisti nisu priznali Bošnjacima politički status nacije, osporavajući im svako specifično nacionalno svojstvo, pri čemu su njihovu budućnost vidjeli u nacionalnoj identifikaciji kao Srba ili Hrvata. Oni su ponovo negirani kao narod i onemogućeno im je da se nacionalno autentično izraze. Nad njima je vršen pritisak za njihovo "nacionaliziranje" u smislu srpskog, hrvatskog, crnogorskog ili makedonskog nacionalnog porijekla i identiteta. Saveznim Ustavom iz 1974. Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina je postala ustavno-pravno i politički ravnopravna sa ostalim republikama. Istovremeno je i Bošnjacima priznata nacionalna ravnopravnost, pod nazivom Musliman (sa velikim slovom M), pri čemu im nije omogućena geografska odrednica (po zemlji i državi Bosni), kao što su je, zahvaljujući svojim maticama (Srbiji i Hrvatskoj), dobili Srbi i Hrvati. Tako je od strane vladajuće ideologije Bošnjacima  nametnuto vjersko kao nacionalno ime. Time su oni ostavljeni u inferiornom položaju, kako ne bi, s obzirom na (svoj) broj i veličinu, postavljali pitanje većine u državi u kojoj žive.

Bosna i Hercegovina je u poslijeratnom periodu (1945.-1991.), na tekovinama Narodnooslobodilačkog pokreta i antifašističke borbe, postigla značajan privredni i kulturni razvoj, obezbjeđujući, između ostalog, i nacionalnu afirmaciju Bošnjaka i pored činjenice da je dvije decenije insistirano na dva naroda (Srbi i Hrvati) i muslimanima obilježenim po vjerskoj (a ne nacionalnoj osnovi). Period njene renesanse i preporoda omogućio je stvaranje samostalne i nezavisne države Bosne i Hercegovine. U izuzetno teškim uslovima agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima (1993.) Bošnjaci su zamijenili dotadašnju vjersku osnovu svog identiteta (Musliman) sa identifikacijom kroz njihov historijski identitet, koji se temelji na postojanju zemlje i države Bosne i njenog naroda Bošnjana - Bosanaca - Bošnjaka.

3. Obnova i eskalacija Velikosrpskog pokreta

Kriza jugoslavenske socijalističke države (devedesetih godina XX stoljeća) definitivno je dovela u pitanje decenijama etabliranu velikosrpsku hegemoniju. Njeni neposredni izvršioci i korisnici, od oficirskog, diplomatskog, policijskog i partijskog kadra i aparata, pa sve do SANU, univerziteta, te radio, TV i drugih medija, osjetili su se ugroženim u svojim monopolnim pozicijama. Oni su tako narasle zahtjeve za stvarnom ravnopravnošću u podjeli vlasti i društvenih funkcija, uglavnom, ostvarenih Ustavom od 1974, proglasili za ugrožavanje srpskog naroda. Te su velikosrpske snage ocijenile da će im nastupajuća konfuzija na međunarodnom planu olakšati da, još u XIX stoljeću postavljene ratne ciljeve ("svi Srbi u jednoj državi"), konačno i ostvare.

Narušavanje u Kraljevskoj Jugoslaviji izrazito privilegovanog položaja Srba za svo vrijeme nove Jugoslavije izazvalo je otpore, koji su kulminirali pokušajem Rankovićevog puča 1966. i često nailazili na podršku u velikoruskim stremljenjima SSSR-a. Sedamdesetih godina to se manifestovalo kao otpor Ustavu iz 1974, kako u toku pripreme, tako i neposredno po njegovom usvajanju. Prvenstveno se izražavalo kroz otpor njegovim pomacima ka stvarnoj ravnopravnosti nesrpskih naroda i nacionalnih manjina, kao i njegovom dvokomponentnom konceptu oružanih snaga. Samo dvije godine po njegovom usvajanju Draža Marković je naložio izradu PLAVE KNJIGE o "nepravdi prema Srbima". Smrću Josipa Broza Tita 1980. nestao je bitan integrativni faktor SFRJ. Već krajem 1981. Petar Stambolić je zaprijetio da će se Srbi osloniti na svoju "moć i broj", a iduće godine aktuelizovao PLAVU KNJIGU. Eskalacija obnove velikosrpskog pokreta nije se više mogla zaustaviti, naročito poslije stupanja na scenu Udruženja književnika Srbije i Srpska akademija nauka i umetnosti.

Uplašen izvjesnim gubitkom čvrstog materijalnog oslonca drugi takav integrativni faktor - JNA i njeno rukovodstvo (od 1982. admiral Branko Mamula i njegov nasljednik i pulen general Veljko Kadijević) krenulo je u potragu za rješenjem vlastitog položaja. Reorganizacijom sistema komandovanja i potiskivanjem teritorijalne komponente izmijenjena je uloga Oružanih snaga. Umjesto odbrane od spoljne agresije, tako reorganizovanim oružanim snagama, namjeravalo se nametnuti arbitrom unutrašnje krize. Oslonac je viđen u idejno sličnim pretenzijama takvih snaga u Srbiji i SSSR-u.

Politička događanja u SFRJ od 1986. karakterišu otvorene manifestacije i jačanje nacionalizma. Taj nacionalizam, generiran u Beogradu, u srpskom intelektualnom, političkom i vojnom vođstvu, doveo je do unutrašnje krize u Državi, koja je uzdrmala temelje socijalističke Jugoslavije i omogućila da se, na temelju velikodržavnog projekta "Velike Srbije", razbije zajednička jugoslavenska država. U suštini se radi o fašistoidnom nacionalističkom programu i nacionalističkoj agresivnoj politici koja opterećuje srpski narod mitološkom prošlošću. Najpoznatiji i najpotpuniji program te vrste sadržan je u shvatanjima SANU, "gdje je smišljen i rađen srpski nacionalistički program", posebno u njenom Memorandumu (program za formiranje "Velike Srbije", "nacionalistički testament", "priručnik nacionalizma"), koji je "izrazio onu političku misao - koja ima duboke korjene i dugu tradiciju od Garašaninovog ‘NAČERTANIJA' do Moljevićevog programa ‘HOMOGENA SRBIJA'". Ta politička misao Jugoslaviju "shvata i prihvata kao proširenu Srbiju za koju avnojski koncept uređenja međunacionalnih odnosa na osnovama pune ravnopravnosti jugoslovenskih naroda i njihovih republika u zajedničkoj federacji znači neravnopravnost Srba kao većinskog naroda". Iz tih su razloga "autori Memoranduma osudili odluke AVNOJ-a kao ‘antisrpsku tvorevinu' i odbacili avnojske granice ‘zato što su razbile srpski narod' i što zbog njih ‘srpska nacija nije dobila pravo na vlastitu državu'". Oni su "veoma teškim rečima" opisali položaj Srba u Jugoslaviji i, s tim u vezi, zaključili da se "gori istorijski poraz ne da zamisliti nego što su ga doživeli Srbi u Jugoslaviji", "pa se rešenje srpskog nacionalnog pitanja ‘nameće kao prvorazredno političko pitanje'". Rješenje su vidjeli u novom uređenju jugoslovenske države kojom bi se srpskom narodu, kao većinskom, osigurao dominirajući položaj u centralizovanoj jugoslovenskoj federaciji. Ukoliko se to ne bi moglo postići, Srbi "moraju tražiti drugu alternativu - objedinjavanje srpskog etničkog prostora stvaranjem Velike Srbije".

Srpski nacionalizam se, u skladu sa svojom generalnom koncepcijom, okrenuo konceptu - Velike Srbije, odnosno zaokruživanju "srpskih zemalja" i realizaciji politike "svi Srbi u jednoj državi". Srpska politika se odlučila da sprovede svoj program o uspostavljanju jedinstvene države srpskog naroda - "državi svih Srba" po svaku cijenu, pa i oružjem. To je značilo usmjeravanje na fašizaciju i komadanje Jugoslavije, kao i nasilno mijenjanje republičkih granica.

Na političku scenu je, poslije Osme sjednice CK SK Srbije (1987.), izbila radikalna nacionalističko-fašistoidna grupa Slobodana Miloševića, koja je nastupala sa parolama o općoj ugroženosti Srba i programom "svi Srbi u jednoj državi". Od tada je srpski nacionalizam zločinačke prirode postao državna politika iza koje su "složno stali" republički državni aparat, masovni mediji, Srpska akademija nauka i umjetnosti, Srpska pravoslavna crkva, Udruženje književnika Srbije, "poznati srpski nacionalisti i mnogi dojučerašnji komunisti". U ljeto i jesen 1988. organiziran je, radi širenja nacionalističke indoktrinacije masa, nacionalističko-populistički pokret i tzv. "antibirokratska revolucija", odnosno "birokratska antirevolucija", kako su nazivana masovna okupljanja i pučističkim činom obaranja legalne i uspostavljanja tvrde, centralističke, neograničene vlasti, u čijim su čelnim odredima bili najpoznatiji srpski nacionalisti. "Sve je gurnuto u stranu, radnički štrajkovi, socijalna nezadovoljstva: srpstvo je postalo simbol života i vrednost iznad svih vrednosti. Mitinzi su ličili na nacionalne festivale". Mitingaška masa je "dovođena pred svaku državnu ustanovu na koju je ukazivano prstom da je za ‘rušenje'....... Ta ‘vojska odabrana' sa četničkim kokardama iznad glava Njegoša, Vuka, Slobodana Miloševića..... sa krvožednim maskotama, parolama, transparentima, komitskim šubarama, guslama, noževima u zubima..... sa čitavom jednom ikonografijom najmračnijeg populističkog kiča, presuđivala  je na licu mesta urlanjem, prozivanjem, skandiranjem, aplauzima svakoj psovci, svakoj pretnji i presudi. Sve što se nije našlo u toj rulji proglašavano je izdajničkim, neprijateljskim, antisrpskim, nemoralnim.....". Patriotizam je "dokazivan brojem okupljenih građana, a narod je imao osećaj da prvi put slobodno diše. Prestale su da funkcionišu državne institucije: zborovi su postali najmoćnije oružje u rukama vlasti". Nastala je "velika seča rukovodećih ljudi po komitetima, opštinama, preduzećima, ustanovama. Članstvo je posebno sluđivala demagoška propaganda da je Jugoslavija ugrožena od drugih jugoslovenskih naroda, samo ne od Srba, te da je, kako je Ljubičić i predvideo, mogu odbraniti jedino Srbi i Jugoslovenska narodna armija! A već sama takva odbrana je smrtna presuda Jugoslaviji. Šta bi drugo mogla biti kad podrazumeva da će Srbi i JNA pucati u ostale jugoslovenske narode koji takođe tvore tu Jugoslaviju, a sve, kao, da bi sačuvali Jugoslaviju!"

Miloševićevom nacionalističkom politikom i praksom masovnih mitinga i pučističkim metodama ("birokratska antirevolucija") smijenjena su u Srbiji, na Kosovu, Vojvodini i Crnoj Gori legalno izabrana rukovodsta i uklonjeni nepoželjni kadrovi. Ukinute su, revizijom Ustava iz 1974. (donošenjem Ustava Republike Srbije, 28. septembra 1990.), i autonomije Vojvodine i Kosova, čime je Srbija prva proklamovala secesionizam, uništila ustavni poredak SFRJ (izvršila udar na savezni Ustav) i prije (višestranačkih) izbora otpočela sa procesom formiranja Velike Srbije. U Crnoj Gori je formiran kolaboracionistički režim. Ubrzan je proces homogenizacije Srba, posebno u Bosni i Hercegovini. Na taj način je srpski nacionalizam učvrstio svoje pozicije na Kosovu, Vojvodini i u Crnoj Gori i promjenom odnosa snaga u saveznim organima, prije svega, u Predsjedništvu SFRJ, JNA i CK SKJ, razbio federalne osnove SFRJ i ojačao za predstojeće pokušaje preuređenja Jugoslavije po svom modelu.

Mnogi borci Narodnooslobodilačkog rata transformisali su se u ubijeđene nacionaliste, a njihove boračke organizacije su, uglavnom, podržavale osvajačku politiku srpskog režima. "Posljednji predstavnici partizanske generacije, koja je više od četiri decenije vladala Srbijom, sklonjeni su iz politike okončanjem Osme sednice".

Srpski nacionalizam iz devedesetih godina dvadesetog stoljeća se počeo javljati ne samo kao tradicionalni i antisistemski nacionalizam, sa platformom koja je poražena u Drugom svjetskom ratu, već i kao "legalni nacionalizam", u samom sistemu i u SKJ. I upravo taj "partijski", "komunistički nacionalizam" je najviše zaslužan za dokrajčivanje i socijalističkog sistema i Jugoslavije. Mnogi komunisti su izdali ideju, politiku i praksu antifašizma, prihvatajući nacionalističke ideologije i velikodržavne projekte fašističkog i genocidnog karaktera.

Srpski hegemonistički koncept koji je skrojio Jugoslaviju 1918, te preživio revoluciju i skoro poluvjekovnu vladavinu socijalizma, konačno je sahranio Jugoslaviju. Zbog nemogućnosti da se dočepaju apsolutnoga uticaja u Predjedništvu SFRJ i Centralnom komitetu SKJ velikosrpski orijentirani političari su na Četrnaestom kongresu (20. - 23. januara 1990.) razbili SKJ kao integrativni faktor Federacije. Ukidanjem autonomije Kosovu i Vojvodini, a zadržavanjem, formalno njihovih glasova u Predsjedništvu SFRJ, nastojali su osigurati mogućnost preglasavanja svih drugih, što je na kraju dovelo do paraliziranja Predsjedništva.

Pretvaranjem Generalštaba JNA u Generalštab Oružanih snaga SFRJ (1988.) i isključenjem republika i pokrajina iz sistema rukovođenja i komandovanja oružanim snagama i oružanom borbom izvršena je promjena načina rukovođenja i komandovanja u oružanim snagama. Time su republikama i pokrajinama oduzeta ustavna prava u rukovođenju Teritorijalnom odbranom. Izvršeno je potčinjavanje Teritorijalne odbrane svim štabovima JNA u zonama njihove odgovornosti. Insceniranjem krize Predsjedništva SFRJ (marta 1991.) u Jugoslaviji je započet niz prikrivenih državnih udara. Završio ih je Branko Kostić, 3. oktobra 1991, pučem u Predsjedništvu SFRJ.

U službi razbijanja federativne Jugoslavije i realizacije velikodržavnog projekta "Velike Srbije" najdirektnije je upotrijebljena i petokolonaška Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine. Preduzet je čitav niz aktivnosti i postupaka u cilju rušenja legalnog poretka u Bosni i Hercegovini i planiranja i pripremanja genocida nad Bošnjacima, o čemu postoje brojni dokazi, koji potvrđuju postojanje subjektivnog (mentalnog) elementa genocida - namjere (mens rea) za izvršenje genocida nad Bošnjacima u Republici Bosni i Hercegovini.

4. Planiranje zločina i odbrana Bosne i Hercegovina

U opštoj jugoslovenskoj krizi, suverena Bosna i Hercegovina i njeni organi vlasti su u svim razgovorima o preuređenju ili razdruživanju zajedničke države zastupali stav o njenom opstanku, bez obzira na formu (federacija ili konfederacija), pristajući i na asimetrične varijante. Po izvršenom puču u Predsjedništvu SFRJ (3. oktobra 1991.) Skupština Bosne i Hercegovine je 14. oktobra usvojila Memorandum (Pismo o namjerama) i Platformu o položaju Bosne i Hercegovine i budućem ustrojstvu jugoslovenske zajednice. Zbog specifičnosti ovog multinacionalnog sastava, uslov svoga opstanka u jugoslovenskoj zajednici vidjela je samo u slučaju da u njoj ostanu i Srbija i Hrvatska. U uslovima tihe okupacije i pokrenute Haške konferencije (od 8. oktobra u naporima udružena sa specijalnim izaslanikom generalnog sekretara Ujedinjenih nacija S. Vensa), čitavih 100 dana čekao se rezultat te konferencije i stav Evropske zajednice.

Za razliku od njih, po nalozima svojih poslodavaca iz Beograda i Zagreba, dva od tri koaliciona partnera vlasti, ne napuštajući svoje pozicije u njoj intenzivirale su svoju petokolonašku aktivnost i destrukciju Bosne i Hercegovine na svim nivoima.

Briselskom Deklaracijom o Jugoslaviji od 17. decembra 1991. na osnovu preporuka Badinterove (Robert Badenteur) Arbitražne komisije od 7. decembra, konstatovana je disolucija (raspad) SFRJ i republike pozvane da se do 23. decembra 1991. izjasne o nezavisnosti, sa obećanjima da će ih priznati 15. januara 1992. Bosna i Hercegovina je blagovremeno podnijela Prijavu i odgovorila na Upitnik Arbitražne komisije, a do tog vremena bio je pripremljen i radni tekst Nacrta Ustava Republike Bosne i Hercegovine.

Tek tog dana (15. januara 1992.) objavljen je (novi) Izvještaj Badinterove Arbitražne komisije, u kome je konstituisanje Bosne i Hercegovine kao suverene i nezavisne države uslovljeno još jedino referendumom njenih građana, pošto su ostali uslovi iz decembarske Deklaracije Evropske zajednice ispunjeni.

Na osnovu toga Skupština Bosne i Hercegovine je 26. janaura 1992. donijela Odluku o raspisivanju referenduma o budućem statusu Republike. Referendum je zakazan i održan 29. februara i 1. marta 1992.

Tako je pod međunarodnom kontrolom, u uslovima praktične okupacije zemlje, postignute povećanjem gustine posjedanja JNA i ilegalno naoružanih srpskih oružanih formacija, uključujući i zločinačko djelovanje paradržavne tvorevine Hrvatska zajednica Herceg-Bosna, u cilju "proglašenja Hrvatske države u Bosni i Hercegovini" i njenog "priključenja Republici Hrvatskoj", odbijanja opština u kojima je "saoizacije" bila dovršena da učestvuje u pripremama i organizaciji referenduma, te pokušaja redefinisanja referendumskog pitanja za nezavisnost Bosne i Hercegovine od strane Hrvatske demokratske zajednice za Bosnu i Hercegovinu (tzv. livanjsko pitanje) i drugih organizovanih oblika destrukcije Bosne i Hercegovine, izvršen značajan pritisak na birače. Na referendum se od 3,253.847 upisanih glasača, uprkos opstrukciji i pritisku Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i uspostavljenih nelegalnih organa Republike Srpske Bosne i Hercegovine u značajnom broju opština, odazvalo 2,073.568 ili 64,31 odsto ukupnog biračkog tijela. Pozitivan odgovor na referendumsko pitanje (za suverenu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu, državu ravnopravnih građana, naroda Bosne i Hercegovine - Muslimana, Srba, Hrvata i pripadnika drugih naroda koji u njoj žive) dalo je 2,061.932 ili 63,95 odsto od potencijalnog broja glasača, odnosno 99,44 odsto od broja glasača koji su pristupili referendumskom izjašnjavanju (protiv referendumskog pitanja je bilo svega 6.037 birača ili 0,19 odsto glasačkog tijela Bosne i Hercegovine.*

Nakon Referenduma i dužih konsultacija sa saveznicima Evropska zajednica je 6. aprila 1992. priznala nezavisnost i suverenitet Republike Bosne i Hercegovine, a sjutradan su to učinile i Sjedinjene Američke Države. Bosna i Hercegovina je time međunarodno priznata i stekla potpunu državnu suverenost i međunarodno-pravni subjektivitet. Političko-administrativne granice Republike Bosne i Hercegovine, kao jedne od šest federalnih jedinica Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, postale su međunarodne državne granice.

Srbija i Crna Gora i Republika Hrvatska su, u uslovima razbijanja Jugoslavije, čije je osnovno polazište u suštini bilo u nacifašističkoj ideologiji i politici, razrađenoj i uobličenoj u velikodržavnim projektima, te reinkarnacije kvislinških snaga iz Drugog svjetskog rata, i formiranja kolaboracionističkih, nacional-socijalističkih tvorevina (Republika Srpska Bosna i Hercegovina, Hrvatska Zajednica Herceg-Bosna i Autonomna Pokrajina Zapadna Bosna), organizovano i sistematski izvršile sve pripreme (ideološke, obavještajne, političke, vojne, medijske, pravne, ekonomske i dr.) za izvršenje agresije i drugih oblika zločina u Bosni i Hercegovini. Cilj  agresije bio je osvajanje i uništenje Republike Bosne i Hercegovine i istrebljenje Bošnjaka. Da se radi o planiranim zločinima protiv čovječnosti i međunarodnog prava svjedoče brojni podaci - originalni dokumenti različite provenijencije.

Riječ je o zločinima koji su nastali na temeljima dvije nacionalističke ideologije, dvije agresivne i genocidne strategije, dvije zločinačke politike, dva velikodržavna projekta, dva nacionalistička pokreta, dviju država, zatim dviju, odnosno triju kolaboracionističkih tvorevina, dvije strane vojske, četiri kolaboracionističke vojne formacije i više drugih oružanih jedinica i grupa, uključujući i strane plaćenike (Ruse, Grke, itd.). Takva zločinačka ideologija, politika i praksa je, po uzoru na fašizam, imala za cilj - formiranje velikosrpske i velikohrvatske države na račun samostalne i suverene, historijski trajne i jasno definirane države Bosne i Hercegovine. Cilj te ideologije, politike i prakse bio je osvajački rat za teritorije, za "životni prostor", za otimanje tuđe - bosanske zemlje.

Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocid nad Bošnjacima čine suštinu zajedničkog zločinačkog poduhvata države Savezne Republike Jugoslavije, odnosno Srbije i Crne Gore, od septembra 1991. do kraja 1995, i države Republike Hrvatske, od kraja 1991. do 18. marta 1994, njihovih državnih, vojnih i policijskih rukovodstava, te njihovih petokolonaša, kolaboracionista i plaćenika u Bosni i Hercegovini.

Namjera tog zločinačkog čina imala je za cilj osvajanje, podjelu i uništenje Republike Bosne i Hercegovine kao države, te "konačno rješenje" muslimanskog pitanja - istrebljenje Bošnjaka ili njihovo svođenje na beznačajnu etničku skupinu. Svi relevantni izvori potvrđuju da je prije izvođenja agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu i izvršenja genocida nad Bošnjacima postojala dobro osmišljena namjera za izvršenje tih i drugih oblika zločina.

Radi ostvarivanja navedene genocidne namjere preduzete su sljedeće aktivnosti: razbijen je ustavni koncept odbrane SFRJ; smanjena je i razoružana Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine i još nekih konstitutivnih elemenata Federacije; Jugoslavenska narodna armija je, od antifašističke i multietničke oružane sile, transformisana u velikosrpsku vojsku; isprobani su klasični napadački planovi Vojske Kraljevine Srbije prema Bosni i Hercegovini; obnovljeni su i eskalirali srpski i hrvatski ekstremni nacionalistički pokreti; utvrđeni su metodi, mehanizmi i postupci planiranja i pripremanja zločina; postignut je načelan dogovor o uništenju Bosne i Hercegovine između šefova susjednih država - Pakt Milošević - Tuđman (marta 1991); omeđavane su granice Velike Srbije i Velike Hrvatske; organizovana je i naoružana peta kolona (velikosrpska i velikohrvatska) u Bosni i Hercegovini; komandovanje na okupiranim teritorijama objedinjeno je u rukama šefova susjednih država - koje su se pojavile kao okupacione sile; zauzete su polazne pozicije za agresiju i druge zločinačke aktivnosti, koje omogućavaju efikasnu agresiju i genocid nad Bošnjacima.

Agresija na Bosnu i Hercegovinu isplanirana je (politički, vojno, ekonomski, medijski, obavještajno, psihološki, itd.), sa jasno postavljenim ciljem uništenja Bosne i Hercegovine. Naređeno je izvršenje ovog plana sa nadležnih političkih i vojnih mjesta i on je planski, organizovano i sistematski izvršen. Poznate su države agresori, zatim ideolozi, planeri, organizatori, naredbodavci, izvršioci i saradnici ovog zločina.

Beogradski i zagrebački režimi, na čelu sa Slobodanom Miloševićem i Franjom Tuđmanom, planirali su, pripremali i organizovali agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocid nad Bošnjacima, rukovodili i komandovali izvođenjem agresije; operativno planirali, pripremali, koordinirali, usmjeravali i preko svojih oficira vodili borbene operacije protiv Bosne i Hercegovine; osiguravali živu silu (starješinski i vojnički kadar), kompletnu logističku podršku (tenkove, transportere, helikoptere, artiljerijsko i pješadijsko naoružanje, radarsko-računarska sredstva, minsko-eksplozivna sredstva, municiju, gorivo i mazivo i druge strateške sirovine; sanitetski materijal; zdravstveno osiguranje i svu drugu vojnu opremu, zatim plate i penzije, te tako neposredno učestvovali u izvršenju genocida i dugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava. Samo u periodu do 31. decembra 1994. Savezna Republika Jugoslavija je za izvođenje agresije osigurala 89,4% pješadijske, 73% artiljerijske i 95,1% protivavionske municije. Navedene podatke je pravovremeno, još u toku sudskog procesa, posjedovao Međunarodni sud pravde, ali ih, nažalost, kao i mnoge druge krucijalne dokaze o neposrednom učešću i odgovornosti Savezne Republike Jugoslavije u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bošnjacima, nije uzeo u obzir.

Oružana agresija, osvajački rat protiv Bosne i Hercegovine, bila je sastavni dio Miloševićeve i Tuđmanove državne politike, u čije je ime najveći dio Bosne i Hercegovine okupiran, a Bošnjaci ubijani, protjerivani i odvođeni u koncentracione logore samo zbog njihove nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti. Genocid nad Bošnjacima je, pored zauzimanja i podjele Bosne i Hercegovine između dva agresora, predstavljao instrument ostvarivanja osnovnog cilja agresije - širenje agresorskog lebensrauma. Bitan uslov za ostvarenje tog cilja bilo je biološko i duhovno istrebljenje Bošnjaka. Neobjašnjiva pasivnost međunarodne zajednice, neadekvatni odnos Ujedinjenih nacija, tobožnja neutralnost svjetskih sila i nedjelotvornost međunarodnog poretka omogućili su agresorima i njihovim kolaboracionistima da upravo tim instrumentom pokušaju ostvariti eksterminaciju Bošnjaka, pri čemu su nad njima izvršili genocid.

U toku odbrambenog rata Republika Bosna i Hercegovina se odbranila od brutalne  velikosrpske i velikohrvatske agresije, u koju su, kao saveznici ili kolaboracionisti, bili uključeni i brojni pripadnici sva tri njena naroda, radi pravdanja agresije i zločina, što uostalom redovno čine fašistoidni režimi. Obrambeni rat je vođen prvenstveno vlastitim snagama i sredstvima, u uslovima višestruke nadmoći agresorâ i u situaciji kada je Bosni i Hercegovini, nezakonitim embargom na oružje, koga je Vijeće sigurnosti OUN-a usvojilo na zahtjev srpskog rukovodstva i lično Slobodana Miloševića 1991, priznatoj, nezavisnoj državi i članici Ujedinjenih nacija, faktički oduzeto pravo da brani teritorijalni integritet i sigurnost svojih građana pred agresijom i genocidom, zagarantovano Poveljom Ujedinjenih nacija.

Mobilisani rezervni sastavi policije i samoorganizovane grupe patriota pružile su prvi otpor i omogućili da se na osnovama Platforme za djelovanje Predsjedništva u ratnim uvjetima, kao najšireg okvira okupljanja svih patriotskih snaga, pod rukovodstvom Štaba teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine, okupe značajne, ali slabo naoružane snage, koje su u toku ljeta 1992. prerasle u Armiju Republike Bosne i Hercegovine, koja je narastala, ali ostala nedovoljno naoružana. Od početnih četa, bataljona, odreda i grupa Armija je transformisana u brigade i korpuse, ali su njene jedinice ostale vezane za određene teritorije, pored centralne slobodne teritorije odvojene u više slobodnih enklava. Do naoružanja se teško dolazilo, uglavnom plijenom od agresora i njihovih kolaboracionista.

Odbrambeni rat je vođen u uvjetima koji su se graničili sa nemogućim. Zemlja (i njena Teritorijalna odbrana) je prvo bila razoružana, pa okupirana i na njenoj trećini izgrađen efektivan okupacioni aparat, koji je, uz petokolonaško i zločinačko ponašanje i djelovanje više političkih partija, posebno Srpske demokratske stranke i Hrvatske demokratske zajednice, onemogućavao adekvatne pripreme za odbranu. Kao i u Narodnooslobodilačkom ratu, 1941.-1945. godine, početak je bio veoma težak: raspoloživo, zaplijenjeno, u primitivnim radionicama izrađeno, i ponešto za skupe pare nabavljeno, oružje i municija daleko je premašeno brojem dobrovoljaca, pa ih se i po nekoliko služilo jednom puškom.

Dugotrajnim naporima, konstelacija odnosa u zemlji i svijetu se ipak promijenila. Iako svedene na manje od 30% ukupne državne površine i međusobno izolirane, slobodne teritorije su nekako konsolidirane.

Odbrambeni rat je u ljeto 1995. bio na pragu potpunog uspjeha, baš zato što je bio odbrambeni, što nije težio osvajanju tuđih teritorija, nego samo za odbranu svojih teritorija i svoje suverene, međunarodno priznate države, uz to članice Ujedinjenih nacija. Približavanje tom završnom uspjehu, bilo je, međutim, vrlo mučno i dugotrajno, ostvarivalo se iscrpljujući i posljednje atome snage i naroda i Armije.

Stepen i trajanje tih napora uveliko su bili uvjetovani nesnalaženjem i neadekvatnim ponašanjem aparata Organizacije ujedinjenih nacija. Prije svega neshvatanjem "suštinske prirode sramnog eufemizma etničkog čišćenja", odnosno "nepotpunog shvatanja srpskih ratnih ciljeva", kako je generalni sekretar Ujedinjenih nacija Kofi Anan, naslovio jedan od završnih odjeljaka svog sveobuhvatnog IZVJEŠTAJA Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija, od 15. novembra 1999. (tačke 494.-498.).

Velikosrpska i velikohrvatska agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu zatekla je Bošnjake politički organizirane, uglavnom, oko Stranke demokratske akcije. U uslovima raspada Jugoslavije, planiranja, pripremanja i izvođenja agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima, ta politička stranka se angažirala na pripremi odbrane od agresorâ. U teškim uslovima agresije na Bosnu Stranka demokratske akcije je, zajedno sa antifašističkim i patriotskim snagama iz redova svih naroda, organizirala otpor, pokrenula i vodila odbranu zemlje od agresije i genocida. S tim u vezi, posebno treba ukazati i na činjenicu da su se tako Bošnjaci i na kraju XX stoljeća ponovo borili protiv fašizma, mada u mnogo težim uslovima, jer nije postojala Antifašistička koalicija, kao u Drugom svjetskom ratu.

U toj neravnopravnoj borbi Evropa, Ujedinjene nacije i međunarodna zajednica doveli su opstanak Bosne i Bošnjaka u pitanje, između ostalog, i embargom na oružje (tu grešku priznale su Ujedinjene nacije u Izvještaju o padu Srebrenice, od 15. novembra 1999.). I u takvim uslovima Bošnjaci su, vlastitim snagama i u neravnopravnoj borbi, braneći multietničku državu Bosnu i Hercegovinu i sebe od biološkog istrebljenja, ujedno branili Evropu i svijet od fašizma, dajući na taj način ogroman doprinos u borbi protiv tog zla, koje je cijelom čovječanstvu nanijelo ogromne ljudske žrtve i velike materijalne štete. Danas se, nažalost, zaboravlja da su Bošnjaci branili cjelovitu Bosnu i Hercegovinu i njenu slobodu za sve njene građane i narode, bez obzira na njihovu nacionalnu, etničku, vjersku ili političku opredijeljenost i da su na to ponosni.

Nažalost, agresori su, u sadejstvu sa njihovim kolaboracionistima, izvršili nad Republikom Bosnom i Hercegovinom i Bošnjacima teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava, uključujući i genocid nad tim narodom. O tome, pored ostalog, svjedoče i mnoge masovne grobnice koje se svakodnevno otkrivaju, i pored činjenice da su zločinci sistematski uništavali tragove zločina, o čemu postoje dokumenti.

Bošnjaci su, zahvaljujući stečenoj međunarodnoj nezavisnosti i suverenosti i hrabrom otporu branilaca - patriota i antifašista zaustavili agresiju, odbranili i sačuvali državu Bosnu i Hercegovinu i njen multietnički karakter. Oni su biološki preživjeli i postali svjesni svoje snage i historijske uloge u borbi za svoj opstanak i opstojnost Bosne. U najtežim uslovima agresije Bošnjaci su se borili i za univerzalne svjetske civilizacijske vrijednosti: ljudska prava i slobode, demokraciju, multietničko, multikulturno i multireligijsko društvo.

Nažalost, SAD i vodeće (zapadne) evropske sile (Velika Britanija, Francuska, Njemačka i Rusija), manipulišući međunarodnom politikom i međunarodnim institucijama, i bez odgovarajućeg moralnog autoriteta, nisu bile spremne prihvatiti činjenice o genocidu u Bosni i Hercegovini, što pokazuje i odsustvo političke volje da, zbog nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti žrtava genocida (bosanski, evropski muslimani), pravovremeno, adekvatno i efikasno djeluju u suzbijanju i zaustavljanju genocida; ublažavale su i umanjivale zločin genocida nad mirnim, nenaoružanim, nemoćnim Bošnjacima, autohtonim evropskim naorodom. Ravnodušno su posmatrale zločine dok su (iz)vršeni i nagradile srpsku agresiju podjelom Republike Bosne i Hercegovine, što, također, samo po sebi predstavlja zločin.

Dejtonskim sporazumom nagrađeni su agresori i njihovi kolaboracionisti i nacional-socijalisti, koji su uništavali državu Bosnu i Hercegovinu i izvršili genocid nad Bošnjacima, za razliku od Drugog svjetskog rata, kada su i okupatori i kolaboracionisti vojno poraženi.

Današnja dejtonska Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta, od kojih je Republika Srpska ili srpski entitet, genocidna tvorevina velikosrpskog nacizma, nastala na teškim kršenjima međunarodnog humanitarnog prava, obilježena i natopljena, uglavnom, bošnjačkom krvlju, te omeđena i prekrivena brojnim masovnim grobnicama i koncentracionim logorima, u kojoj legalno djeluju fašističke organizacije. Tu genocidnu tvorevinu tzv. međunarodna zajednica je legalizovala i legitimirala kao ustavnu kategoriju. Političko rukovodstvo i druge strukture entiteta Republika Srpska, u skladu sa velikosrpskom genocidnom ideologijom, politikom i praksom, na sve moguće načine prikrivaju, minimiziraju, relativiziraju i negiraju genocid nad Bošnjacima; permanentno i kontinuirano izjednačavaju žrtve genocida sa njihovim (svojim) izvršiocima (zločincima);  osporavaju historijski, političko-pravni i državni kontinuitet Bosne i Hercegovine, opstruiraju jačanje države Bosne i Hercegovine i konstantno sprovode secesiju, uništavanje i uništenje države Bosne i Hercegovine, negirajući mogućnost održanja, razvoja i unapređenja kvaliteta  zajedničkog života, čime se najozbiljnije dovode u pitanje univerzalne ljudske vrijednosti, slobode i prava, civilizacijske i kulturne tekovine. Entitet Federacija Bosna i Hercegovina, čiji je temelj Vašingtonski sporazum (18. mart 1994.), u suštini djeluje kao dva zasebna entiteta, od kojih u jednom u potpunosti djeluju snage kolaboracionističke tvorevine Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, čijem se rukovodstvu sudi (za udruženi zločinački poduhvat) u ICTY-u, a njihovi politički istomišljenici se, u sadejstvu sa rukovodstvom Republike Srpske, javno u Bosni i Hercegovini zalažu za takvu zločinačku tvorevinu.

Krajnje je vrijeme i nužna potreba ujedinjavanja i ujedinjenja, te aktivnijeg angažovanja svih antifašista i antifašističkih snaga u očuvanju i izgradnji Bosne i Hercegovine kao države svih njenih građana i naroda.

(Izlaganje na okruglom stolu "Bošnjaci i Bosna", u organizaciji Instituta za istraživanje genocida Kanada, Toronto, 26. novembar 2010.)

[*] Za izradu ovog izlaganja konsultovani su brojni relevantni izvori i referentna literatura, među kojima, pored Arhiva Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, i sljedeći: E. Redžić, BOSNA I HERCEGOVINA U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Sarajevo, 1998; Isti, OD ZAVNOBiH-a I POSLIJE DEJTONA, u: ZAVNOBiH - DEKLARACIJA O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE, Zbornik radova istoimenog Okruglog stola, održanog u Sanskom Mostu, 1. jula 1999. godine, Glavni odbor SUBNOAR-a, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Skupština Opštine Sanski Most, Sarajevo 2001, str. 17-29; M. Filipović, DEKLARACIJA ZAVNOBiH-a O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE KAO POVIJESNI DOKUMENT I KAO POLITIČKI PROGRAM, u: Zbornik radova istoimenog Okruglog stola ..., str. 31-41; M. Kreso, VRIJEME I USLOVI NASTAJANJA DEKLARACIJE O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE, u: Zbornik radova istoimenog Okruglog stola ..., str. 51-60; REZOLUCIJA ZAVNOBiH-a od 26. novembra 1943, u: Zbornik radova istoimenog Okruglog stola ..., str. 127-151; M. Kreso, PLATFORMA NARODNOOSLOBODILAČKOG POKRETA OD 1941. DO 1945. GODINE - CILJEVI I REALIZACIJA, u: 60 GODINA OD ZAVRŠETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA - KAKO SE SJEĆATI 1945. GODINE, Institut za istoriju, Sarajevo 2006, str. 175-194; Isti, VRIJEME I USLOVI NASTAJANJA DEKLARACIJE O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE, u: ZAVNOBiH - DEKLARACIJA O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE, Glavni odbor SUBNOAR-a BiH, Sarajevo 2001, str. 51-60; * * * ZEMALJSKO ANTIFAŠISTIČKO VIJEĆE NARODNOG OSLOBOĐENJA BOSNE I HERCEGOVINE - ZAVNOBIH (1943.-1945.), Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1981.; R. Dizdarević, 60 GODINA ZAVNOBiH-a, Glas antifašista, SUBNOAR BOSNE I HERCEGOVINE, Godina VIII, Sarajevo, januar 2004, str. 6-11; S. Bandžović, TITOV ODNOS PREMA IZGRADNJI BOSANSKO-HERCEGOVAČKE DRŽAVNOSTI (1943.-1945.), u: TITO I BOSNA I HERCEGOVINA: REGIONALNI NAUČNI SKUP, Zbornik radova, Savez društava Tito u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 2006, str. 99-128; S. Čekić, ODNOS NOP-A PREMA POČINJENIM ZLOČINIMA U TOKU DRUGOG SVJETSKOG RATA, u: TITO I BOSNA I HERCEGOVINA ..., Sarajevo 2006, str. 83-95; M. Pejanović, TITOVA VIZIJA DRŽAVNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE U JUGOSLOVENSKOJ FEDERACIJI (1943.-1946.), u: TITO I BOSNA I HERCEGOVINA ..., Sarajevo 2006, str. 129-138; S. Čekić, AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU - planiranje, pripremanje, izvođenje - Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2004; Isti, GENOCID NAD BOŠNJACIMA U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Dokumenti, Sarajevo, 1996; Isti, HISTORIJA GENOCIDA NAD BOŠNJACIMA, Sarajevo, 1997; V. Dedijer - A. Miletić, GENOCID NAD MUSLIMANIMA 1941.-1945, Zbornik dokumenata i svjedočenja, Sarajevo, 1999; Z. Dizdar - M. Sobolevski, PREŠUĆIVANI ČETNIČKI ZLOČINI U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1941-1945., Zagreb, 1999; M. Zečević, DOKUMENTI SA SUĐENJA RAVNOGORSKOM POKRETU: 10. juni -15. juli 1946, knj. 1-3, Beograd, 2001; M. Minić, OSLOBODILAČKI ILI GRAĐANSKI RAT U JUGOSLAVIJI 1941.-1945, Novi Sad, 1993; B. Petranović, ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918-1998, Beograd, 1988; F. Jelić-Butić, USTAŠE I NDH, Zagreb, 1977; D. Bilandžić, HISTORIJA SOCIJALISTIČKE FEDERATIVNE JUGOSLAVIJE, Zagreb, 1978; Ph. J. Cohen, SRPSKI TAJNI RAT. PROPAGANDA I MANIPULACIJA HISTORIJOM, Sarajevo, 1996; M. Filipović, BOSNA I HERCEGOVINA: NAJVAŽNIJE GEOGRAFSKE, HISTORIJSKE, KULTUROLOŠKE I POLITIČKE ČINJENICE, Zagreb, 1994; Š. Filandra, BOŠNJAČKA POLITIKA U XX STOLJEĆU, Sarajevo, 1998; M. Imamović, HISTORIJA BOŠNJAKA, Sarajevo, 1997. i drugi.

 * Četnici Draže Mihailovića i sve njegove četničke formacije su sarađivale sa njemačkim, italijanskim i bugarskim okupacionim trupama i okupacionim vlastima za svo vrijeme okupacije i zajedno s njima učestvovale u oružanim borbama protiv Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, primajući kroz čitavo to vrijeme od okupatora oružje, municiju, hranu i drugo, u cilju uništenja Narodnooslobodilačkog pokreta i pružanju pomoći okupatorima u održavanju sistema okupacije. Četnici su sklopili sporazume sa ustaškim vlastima o saradnji, u cilju uništenja partizana i zajedno s ustašama vodili borbu protiv partizana.

** Četnici Draže Mihailovića su u Drugom svjetskom ratu (1941.-1945.), u skladu sa (veliko) srpskom ideologijom i politikom i četničkim programom i ciljevima četničkih odreda i četničkog pokreta, posebno sa Instrukcijom Draže Mihailovića, nad Bošnjacima izvršili genocid i druge oblike zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava.

    Četnici su zajedno sa okupatorima i pod njihovom komandom vodili borbu protiv Narodnooslobodilačkog pokreta, ubijali antifašiste, aktiviste, borce i pripadnike Narodno-oslobodilačkog pokreta. Oni su mučili, ubijali, klali i vješali i nezaštićene ljekare, bolničare (bolničarke), pa čak i ranjenike.

    Četnički komandanti su se u svojim propagandnim napadima i postupcima u praksi, uz Hrvate i Bošnjake u Narodnooslobodilačkom pokretu, posebno usmjerili prema Jevrejima, optužujući ih za komunizam i partizanski antifašizam. Sve zarobljene antifašističke borce Jevreje četnici su ubijali.

*** Rat koji je vođen u Jugoslaviji 1941.-1945. bio je primarno oslobodilački. Njegova narodnooslobodilačka dimenzija je početna i trajna karakteristika, koja ni u jednom momentu nije dovođena u pitanje. Na jednoj strani je bio Narodnooslobodilački pokret, koga je organizirala, pokrenula i vodila Komunistička partija Jugoslavije, na čelu sa Josipom Brozom Titom, a na drugoj strani svi okupatori Jugoslavije i kolaboracionisti, među kojima su ustaški pokret Ante Pavelića i četnički pokret Draže Mihailovića.

* Politika Izbjegličke vlade Kraljevine Jugoslavije je bila u funkciji interesa okupatora Jugoslavije, jer je zagovarala tezu "da nije vrijeme da se vodi borba protiv okupatora" (a što je bilo u suprotnosti sa pozivom Antifašističke koalicije da se u okupiranim zemljama organizira pokret otpora), koja je bila glavna deviza fašističkog, kolaboracionističkog, izdajničkog i genocidnog četničkog pokreta Draže Mihailovića, koga su dugo  podržavali Saveznici.

    Izbjeglička vlada u Londonu je objeručke prihvatila pukovnika Mihailovića, četnički pokret proglasila vojskom u Otadžbini i glorifikovala četnički pokret i njegov navodni doprinos borbi protiv okupatora, svjesno obmanjujući Saveznike i savezničku javnost doprinosom tog pokreta oslobodilačkoj borbi jugoslovenskih naroda. Sve borbe partizanskih jedinica koje su se jedino borile protiv okupatora, na strani Saveznika, pripisivane su svjesno četničkom pokretu.

    Jedinice pod komandom Draže Mihailovića sa okupatorskim i kvislinškim jedinicama u sadejstvu ili posebno vodile su neprekidnu borbu sa jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Izbjeglička vlada je borbu Narodnooslobodilačkog pokreta protiv okupatora pripisivala četničkom pokretu, s jedne, a četnicima preporučivala da još nije vrijeme za borbu protiv okupatora, s druge strane. Svojatajući rezultate Narodnooslobodilačkog pokreta, Izbjeglička vlada je koristila da Saveznici daju vojnu i finansijsku pomoć četničkom pokretu, koja je korištena u zajedničkoj borbi četničkih, okupacionih i drugih kvislinških snaga protiv Narodnooslobodilačke vojske, odnosno boraca koji su se borili na strani Saveznika. Za dezorjentaciju svjetske javnosti o stanju u Jugoslaviji osnovnu odgovornost je snosila Izbjeglička vlada koja je, da bi obezbijedila kakvu-takvu svoju poziciju, svjesno obmanjivala Saveznike i na sve načine radila da stvarna istina ne prodre u svijet, jer je to značilo gubljenje pozicija koje je stekla, stvarajući netačnu predstavu o stanju u zemlji i svom doprinosu savezničkoj stvari. Međutim, cijela ta politička igra oko četničkog pokreta vođena je sa znanjem i pod kontrolom, prije svega, Britanaca, a zatim i Sjedinjenih Američkih Država.

** Saveznici i Izbjeglička vlada su slali izdašnu moralnu, političku i vojnu pomoć i podršku Četničkom pokretu Draže Mihailovića. Istovremeno su četnici za borbu protiv jedinica Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije dobijali vojnu i drugu pomoć od Izbjegličke vlade i Saveznika, s jedne, i njemačkog i italijanskog  okupatora, s druge strane.

    Dugoročni strateški interes Britanije i Sjedinjenih Američkih Država prema Srbiji i Balkanu, te politički i ideološki razlozi, imali su osnovnu ulogu u toleranciji kolaboracije Četničkog pokreta Draže Mihailovića, njegovo opremanje i naoružavanje, iako su Saveznici znali da je to oružje upotrebljavano u operacijama sa njemačkim i italinskim okupatorima protiv Narodnooslobodilačkog pokreta koji se jedino borio protiv okupatorskih snaga. U štabu Draže Mihailovića nalazili su se britanska vojna misija i američki obavještajni oficiri (britanska misija je ostala u četničkom štabu sve do kraja 1944, a Američki oficiri sve do januara 1945.).

[†] U državnom grbu pet nacija kao konstituenti savezne države je bilo simbolizirano sa po jednom buktinjom (svaka nacionalnost - Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci i Makedonci - je dobila svoju buktinju) - u državni grb nije unesena šesta buktinja kao simbol bošnjačke nacionalnosti.

* Referendum za suverenu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu (29. februara i 1. marta 1992.), organizovan na temeljima ZAVNOBiH-a, je temeljna i presudna historijska činjenica u bosansko-hercegovačkoj državnosti i bošnjačkoj političkoj opstojnosti u XX stoljeću.