Historijat borbe za autonomiju Sandžaka
Kao što smo konstatovali prilikom iznošenja činjenica vezanih za Sjeničku deklaraciju, muslimani Bošnjaci ovih prostora uvijek su, kada bi im se za to ukazala prilika, tražili ukidanje stanja koje je nastalo 1912. godine okupacijom Sandžaka od strane Srbije i Crne Gore, odnosno uspostavljanje autonomije za Sandžak.
Početkom Drugog svjetskog rata i kapitulacijom Kraljevine Jugoslavije otvaraju se nove perspektive na tom putu. Godine 1943., zvanično sa najvišeg nivoa partizanske vlasti, dakle dekretom Vrhovnog štaba NOP-a na čijem čelu je bio Josip Broz Tito, data je direktiva za uspostavljanje autonomije Sandžaka. Ako na osnovu relevantnih činjenica posmatramo tok, odnosno proces uspostave autonomije Sandžaka, on se odvija u to vrijeme na dva kolosijeka.
U centru ove regije uspostavljena je autonomna uprava na čelu Aćifom-efendijom, bivšim narodnim poslanikom partije Džemijet, i Ahmedom Dacom, koji je u to vrijeme bio predsjednik Novopazarskog sreza.
U Južnom Sandžaku aktivniji su pripadnici komunističkog pokreta na čelu sa Rifatom Burdžovićem. Između ove dvije organizacije, koje su bile ideološki suprotstavljene, nije bilo direktnih kontakata, ali su programski, kada je u pitanju autonomija Sandžaka, bili veoma bliski.
Namjera nam je da u narednim brojevima „Glasa islama" kažemo nešto o ova dva pokreta koja su, kako rekosmo, imala dosta različitosti, ali i jednu zajedničku, suštinsku odrednicu: njihovi lideri su nadasve voljeli Sandžak i na putu odbrane dostojanstva svog naroda su svjesno položili svoj život.
Uloga Aćif-ef. Hadžiahmetovića u odbrani prava muslimana Sandžaka na život
Aćif Hadžiahmetović, u narodu poznat kao Aćif-efendija, jedan je od najuglednijih sandžačkih političara između dva svjetska rata.
Aćif-efendija je rođen 1887. godine u Novom Pazaru, gdje mu se otac Emin-aga Bljuta doselio iz Đakovice. Završio je tursku Vojnu akademiju u Bitolju, istu onu na kojoj je studirao i turski predsjednik Mustafa Kemal Ataturk. Po završetku akademije stiče čin kapetana. U novoj državi, Kraljevini Jugoslaviji, Aćif-efendija postaje jedan od inicijatora za formiranje bošnjačko-albanske stranke Džemijet-el-islami. (Hrabak B.: Džemijet - organizacija muslimana Makedonije, Kosova, Metohije i Sandžaka 1919-1928)
Ova stranka je okupljala Bošnjake i Albance - muslimane iz Sandžaka, Kosova i Makedonije. Pošto nije htjela da se podčini diktaturi kralja Aleksandra i Nikole Pašića, Džemijetu je 1924. godine zabranjen rad.
Sandžački narod mu je posebno zahvalan zbog njegovog angažovanja u zaustavljanju iseljavanja muslimanskog življa iz Sandžaka u Tursku, ali i zbog njegove uloge u odbrani Novog Pazara. (Crnovršanin H., Sadiković N.: Sandžak porobljena zemlja, Grafomark, Zagreb, Drugo izdanje, 2001., str. 389)
Krajem 1941. Aćif-efendija organizuje odbranu Pazara od napada četnika koji su krenuli iz pravca grada Raške.
Četnička taktika je bila da Sandžak pritisnu sa svih strana, prvo iz pravca istočne Bosne, zatim pravca Crne Gore, a sa srbijanske strane iz pravca Ivanjice i Raške. Cilj četničkih komandanata bio je zauzeti Novi Pazar, a njegovo stanovništvo pobiti i protjerati. Međutim, događaji su pokazali da je najžešći otpor četničkim bandama pružilo baš stanovništvo Novog Pazara, potpomognuto jedinicama sa Pešteri i jedinicama kosovskih Albanaca koje je predvodio legendarni Šaban Poluža.
Istog dana kada je kapitulirala Kraljevina Jugoslavija, 17. aprila 1941., njemačka vojska je ušla u Novi Pazar. Stanovnici Pazara su se nadali da će u okviru nove vlasti vratiti autonomiju Sandžaku koju su dobili Berlinskim kongresom 1878., a koja im je ukinuta srpsko-crnogorskom okupacijom u novembru 1912. godine.
Poštujući istorijsko pravo na autonomnost ove regije, njemačka komanda je dozvolila i omogućila sandžačkim prvacima da povrate vlast koja im je oduzeta nakon Prvog balkanskog rata. (Crnovršanin H., Sadiković N.: Sandžak porobljena zemlja, Grafomark, Zagreb, Drugo izdanje, 2001., str. 389)
Od dva zla biraš ono koje je manje
Da ta saradnja nije bila ideološka, već uvjetovana isključivo činjenicom da „od dva zla biraš ono koje je manje", dolazak Nijemaca u Novi Pazar značilo je odlaganje, barem privremeno, napada četnika, svjedoči i događaj iz tog perioda.
Nakon akcija hapšenja i prisilne deportacije građana Novog Pazara koji su bili Jevreji, visoka delegacija tadašnje vlasti u Novom Pazaru na čelu sa Aćif-efendijom odlazi u Kosovsku Mitrovicu, gdje je bilo sjedište njemačke komande, kako bi zahtijevali od njih da se uhapšeni oslobode. Rezultat je bio očekivan, ali su oni ipak htjeli izraziti svoje neslaganje koje ih je moglo skupo koštati.
U red najuglednijih Sandžaklija tog vremena, pored Aćif-efendije, ulazili su slijedeći prvaci:
- Ahmet Daca, sreski načelnik i predsjednik Opštine Novi Pazar,
- Ejup-aga Ljajić,
- Hafiz Ibrahim Riđanović, šerijatski sudija,
- Murat-efendija Sukić, muftija,
- Džemail-aga Bošnjović,
- Mahmut-efendija Elfić,
- Hasan-aga Zvizdić,
- Ramiz efendija Paljevac.
Četnici su neprestano kidisali ne bi li rastrgali srce sandžačkog otpora - Novi Pazar. Tada se na čelu Odbora za odbranu Pazara nalazio Aćif-efendija.
Ovakvi odbori formirani su u većini sandžačkih gradova. Aćif-efendija je potpuno kontrolisao situaciju u gradu i okolini. Odmah je mobilisao cjelokupno vojno sposobno stanovništvo i podijelio mu oružje i municiju i istovremeno poslao tri delegacije da u pomoć pozovu Albance s Kosova i muslimane sa Pešteri i drugih srezova. Delegaciju, koja je krenula tražiti pomoć od kosovskih Albanaca, činili su ugledni Novopazarci: Hanefija Ljajić, Rasim-aga Nišlija, Hazir-aga Krlješ i Fehim-aga Hoćanin.
Ejup Mušović u knjizi „Novi Pazar i okolina", govoreći o tim teškim danima za Novi Pazar, navodi: „Prvi napad na Novi Pazar bio je 4. novembra 1941. Cilj napada je bio zauzimanje grada i likvidacija muslimana. ...Napad je trajao od 4 do 10 časova. Nije uspio. Poslije ovog napada Aćif je doveo u grad nove snage i kao odmazdu organizovao napad na Rašku. Ovaj napad počeo je 16. novembra u 10 časova, a završio se 17. novembra oko 16 časova. U ovom napadu učestvovalo je 2.600 sada bolje naoružanih Albanaca i Bošnjaka.
Drugi napad četnika na Novi Pazar izvršen je 21. novembra sa jačim snagama nego u prvom napadu. Trajao je samo jedan dan. Za vrijeme ovog napada spaljena su sva muslimanska sela od Požege do Vučinića. I ovaj put Novi Pazar je uspješno odbranjen.
Treći napad na Novi Pazar je bio specifičan. U njemu su učestvovali i Nijemci, koje su četnici prevarili jer su ih obavijestili da grad drže komunisti. Čim je napad počeo, oko devet časova 4. decembra, Nijemci su otkrili prevaru i vratili se u Rašku zajedno s četnicima."