Bošnjaci su imali dva šejhu-l-islama!

hafiz Haso Popara

Opće je poznata činjenica da je, dok je bila u sastavu Osmanskog carstva (1463-1878), Bosna i Hercegovina dala značajan broj velikih ljudi koji su se istakli na naučnom, kulturnom, političkom i vojnom polju. U tom ogromnom carstvu koje se na vrhuncu svoje moći prostiralo na tri kontinenta; od Poljske na sjeveru do Sudana na jugu i od Kaspijskog jezera na istoku do Maroka na zapadu i na čijim je ruševinama, kasnije, nastalo 25 država, nije bilo položaja, uključujući i one najviše (osim položaja samog sultana), a da ga nisu zauzimali naši ljudi. Među njima je bio veliki broj učenjaka, sufijskih šejhova, pjesnika, književnika, muftija, kadija, kadiaskera, paša, beglerbega, vezira i velikih vezira. Samo je jedan položaj u sistemu islamske duhovne hijerarhije, šejhu-l-islama (vrhovnog vjerskog poglavara u rangu velikog vezira i člana sultanova savjeta, s pravom veta u pitanjima vezanim za školstvo i pravosuđe), našim ljudima bio teško dostupan. U našoj naučnoj i kulturnoj javnosti (v. Opća enciklopedija JLZ, Zagreb, 1982. VIII, str. 14; Dobrača, Anali GH biblioteke, V-VI, str. 99-114; Šabanović, Književnost..., str. 582-83), do sada se izričito tvrdilo da je jedini šejhu-l-islam (stotinu i deveti po redu) rodom iz naših krajeva bio Mehmed Refik Hadžiabdić iz Rogatice (1814-1871).Danas, kada je većina rukopisnog blaga u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu obrađena i objavljena u 14 svezaka Kataloga, našoj kulturnoj i naučnoj javnosti pa i šire, možemo ponuditi neka nova saznanja u vezi sa položajem šejhu-l-islama.

ŠEJHU-L-ISLAM MUSTAFA-EF. BALI-ZADE

Mustafa-ef., sin Sulejmana, sina Jusufova, Bali-zade je 67. po redu šejhu-l-islam. Nama dostupni izvori ne navode godinu ni mjesto njegova rođenja. Prvi put se spominje 1012/1603. godine, kada je počeo sakupljati zbirku fetvi pod nazivom Mīzān el-Fetāvā, o kojoj će kasnije biti više riječi. S obzirom na to da je tada morao imati najmanje dvadesetak godina, pretpostaviti je da je rođen između 1580 i 1585. godine, dakle, u doba sultana Murata III (vl. 1574-1595). Mustafin otac, Sulejman obavljao je službu imama i hatiba u nekoj od carigradskih džamija. O njegovom djetinjstvu i školovanju, u nama dostupnim izvorima, nema nikakvih podataka. Međutim, sa sigurnošću se može tvrditi da je stekao visoko obrazovanje, budući da je 1036/1627. godine bio muderris na prestižnoj školi Sahn-i Seman u Carigradu (v. Kešf-ez-Zunūn, II, str. 1515-1516). Kako sām na kraju djela kaže, on je na dan Arefata (9. zul-hidžeta) 1036/1627. godine završio svoj opširni komentar na poznato djelo iz hanefijskog fikha Kenz ed-Dekā’ik koje je napisao Hāfizuddīn ‘Abdullāh ibn Ahmed ibn Mahmūd en-Nesefī, umro 710/1310. godine. Ovaj komentar, koji u rukopisima zauzima 700-800 stranica teksta, Bali-zade je nazvao Skupocjenim draguljem u rješavanju pravnih pitanja i načela (el-Ferā’idu fī halli el-mesā’ili ve el-kavā’idi) i posvetio sultanu Muratu IV (vl. 1623-1640). Otuda se ovo djelo često susreće i pod nazivom Murād-hānija. U nekim prijepisima komentara stoji da ga je autor završio 1049/1640. godine i posvetio sultanu Ibrahimu (vl. 1640-1648), što je pogrešno. Dokaz za to je stariji prijepis ovog djela iz mjeseca muharrema 1046/1636. godine, koji se čuva u Nacionalnoj i univerzitetskoj biblioteci BiH (v. br. Ms-312).
U Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu čuvaju se dva kompletna primjerka ovog djela u rukopisima br. R-187 (v. Dobrača II, 1240, str. 367) i R-8164 (v. Popara IX, 5521, str. 235), te četiri fragmenta (v. Lavić X, 5893/1, str. 92; 5903/1, str. 106; 5906/1, str. 109 i 6132/2, str. 296).
U Nacionalnoj i univerzitetskoj biblioteci BiH u Sarajevu nalaze se dva rukopisa ovog djela br. Ms-188 i Ms-312, a u Bošnjačkom institutu jedan fragment (v. Zürich I, 455, str. 276). Kraći fragment iz ovog djela nalazio se i u rukopisu Orijentalnog instituta u Sarajevu br. 935. O kodeksu u kome se on nalazio pisao je Salih Trako (v. Çevren 3, Priština 1980, str. 41-47).

Drugo obimno Bali-zadievo djelo je zbirka fetvi u dva sveska pod nazivom Mīzān el-Fetāvā. Prema rukopisu br. 6938 Hudejvije biblioteke u Kairu, koja je kasnije prenesena u Egipatsku nacionalnu biblioteku (Dār el-Kutub el-Misrijja), autor je zbirku počeo sakupljati 1012/1603., a završio 1055/1645. godine (v. Fihrist el-Kutubhāne el-Hudejvija III, str. 141). Prijepis ovog rukopisa završio je egipatski kadija Ishak ibn Muhammed, 10. džumadel-ula 1224/1809. godine. Koliko je nama poznato, zbirka Mīzān el-Fetāvā do sada nije štampana.
Treće obimno Bali-zadievo djelo je glosa na el-Džurdžanijev komentar es-Sekkakijeva enciklopedijskog djela ”Ključ znanosti” (Miftāh el-‘ulūm). Jednu drugu glosu na el-Džurdžanijev komentar, nekako u isto vrijeme kada i Bali-zade, napisao je Bošnjak Muhammed Musić, Allamek, umro 1046/1636. godine.

Pored navedenih, Bali-zade je napisao i više drugih djela na arapskom i turskom jeziku. Izvori navode da je sakupio zbirku hadisa što ih je od poslanika Muhammeda a. s. pripovjedao poznati ashab, Ebu Ejjub el-Ensari r. a., ukopan pod zidinama Carigrada, gdje je umro za vrijeme opsade Carigrada od strane muslimanske vojske u doba prvog emevijskog halife Muavije. I danas taj kvart u Istanbulu nosi njegovo ime.
Od ostalih Bali-zadeovih djela treba spomenuti komentar na Busirijevu kasidu Burda na turskom jeziku. Jedan primjerak ovog komentara, koji je prepisan u XVII stoljeću, čuva se u Istanbulu (v. Köprülü III, 459, str. 207).

(www.preporod.com, Monday, 30 October 2006)